Inhoudstafel:

1. Een ongelijke voorraad
2. Hoe de ongelijke vaccinverdeling tot stand kwam
3. Hoeveel vaccins zijn er nog nodig?
4. Wat doet Covax?

Bij elke nieuwe mutatie steken bezorgdheden over de doeltreffendheid van de vaccins de kop op. Dat is ook nu het geval bij de nieuwe Lambda-variant. Het coronavirus muteert als het lang in iemands lichaam kan overleven en zo de beste versie van zichzelf kan worden. Hoe sterker die mutaties worden, hoe beter ze bestand blijken tegen onze vaccins. Een doeltreffende manier om zo’n scenario te voorkomen, is door besmettingen zo veel mogelijk te beperken. De vaccins spelen hierin een belangrijke rol.

Zowel hoge- als lage-inkomenslanden zijn momenteel bezig met hun populatie te immuniseren. De verschillende vaccinatiecampagnes lopen echter verre van gelijk. Regeringen in hoge-inkomenslanden overleggen momenteel wie al dan niet in aanmerking komt voor een derde prik. In lage-inkomenslanden daarentegen, moeten vele vaccinatiecampagnes nog beginnen.

Vaccins hamsteren net zo makkelijk als wc-papier

Vaccin-nationalisme ligt hier aan de basis. Iets waar vooral hoge-inkomenslanden schuldig aan zijn. Nog voor de vaccins op de markt kwamen, hadden rijkere landen hun toegang ertoe al verzekerd. Dat de vaccins schaars waren in hoeveelheid, maakte weinig uit. Hoge-inkomenslanden plaatsen bestellingen die groter waren dan hun eigen bevolking. 

Rijke landen, die slechts 16 procent van de wereldbevolking vertegenwoordigen, kochten toen 60 procent van de wereldwijde vaccinvoorraad op. Het resultaat is dat, terwijl wereldwijd al meer dan 4,7 miljard mensen een vaccin kregen, slechts 1,3 procent van de mensen in lage-inkomenslanden al één dosis kreeg. 

Sommige rijke landen hebben volgens Launch and Scale, een project van de Amerikaanse Duke University, zelfs genoeg doses besteld om hun bevolking meerdere keren volledig te vaccineren. Canada, met een bevolking van 38 miljoen, heeft meer dan 300 miljoen doses gereserveerd. De EU is een vaccinaantal overeengekomen waar ze haar bevolking twee keer volledig mee kan vaccineren. Hoe die ongelijkheid in vaccins precies tot stand is gekomen, leest u in dit dossier.

1. Ongelijke voorraad

Een zeer ongelijke verdeling van de vaccins is het gevolg. Sommige landen zitten met een vaccinvoorraad die hun populatie vier keer overstijgt. Zo heeft België een voorraad die 226 procent van de bevolking kan inenten, terwijl Colombia maar 17 procent van zijn populatie van een prik kan voorzien.

Experts zeggen dat zo’n 60 à 70 procent bereikt moet worden om een bevolkingsgroep immuun te maken. Die theorie is door Israël ondertussen ontkracht. Wel 60 procent van de Israëli’s was volledig gevaccineerd, toch kon Delta de Joodse staat opnieuw in het defensief dringen. Experts mikken nu op een hoger percentage. Om die reden zijn de berekeningen voor onderstaande kaart, en het minimum aantal vaccins dat een land nodig heeft, gebaseerd op een groepsimmuniteit vanaf 80 procent.

Deze cijfers komen van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en zijn uitgedrukt in “vaccinkuren”. Een volledige vaccinatiekuur bestaat vaak uit twee doses, maar het Janssen-vaccin behoeft er maar één. Het IMF besloot daarom om in volledige vaccinaties te tellen, ofwel een kuur. Op die manier zijn het Janssen-vaccin (1 dosis) en het Pfizer-vaccin (2 doses) beiden één kuur. Samen tellen ze dus als twee vaccinkuren.

Covax

Kort nadat duidelijk werd dat de vaccinbevoorrading een probleem zou worden, werd Covax opgericht. Het Covax-initiatief wil een wereldwijde markt voor Covid-19-vaccins creëren om zo de prijzen te doen dalen. Op die manier krijgen ook lage-inkomenslanden steeds meer toegang. Want dat is op dit moment nog steeds een probleem.

Zoals op de kaart hieronder te zien valt, zijn lage-inkomenslanden sterk afhankelijk van donaties. Het gaat dan zowel om donaties van Covax als om donaties van andere landen.

Meer over het Covax-initiatief leest u hier. 

Wordt vaccindonor

Sommige landen steunen het Covax-initiatief en hebben ook al vaccins gedoneerd. De meeste donaties gaan vooral naar Covax, maar directe donaties zijn niet uitgesloten.

De VS hebben al meer dan 600 miljoen doses Covid-19-vaccin geleverd aan meer dan 65 landen. Afghanistan was een van die landen. De donaties van de VS bewijzen volgens Biden dat “democratieën kunnen leveren”. Hij voegde eraan toe dat wereldwijde vaccinatie van essentieel belang is: “Je kunt geen muur bouwen die hoog genoeg is om ons te beschermen tegen COVID in andere landen.”

Ook België heeft al een aantal vaccins gedoneerd. Premier Alexander De Croo kondigde op 25 mei aan dat België ernaar streeft tegen eind dit jaar 4 miljoen doses te doneren.

België haalt die 4 miljoen van de vaccins die ze zelf bij de farmaceutische producenten aankocht. Ze zullen via verschillende mechanismen naar derde landen worden doorgestuurd, waarvan Covax de belangrijkste is. Ons land geeft wel voorrang aan de westelijke Balkanlanden, Zuid-Europa en Afrika. Er zullen 168.000 doses van het AstraZeneca-vaccin naar Oekraïne worden gestuurd, en 225.600 doses naar Kosovo, Armenië en Georgië.

“Deze donatie is een voorbeeld van onze Europese samenwerking om deze pandemie te verslaan en de wereldwijde vaccinatie te versnellen,” zei minister van Ontwikkelingssamenwerking en Grootstedelijk Beleid Meryame Kitir. Dat staat te lezen op de site van Buitenlandse Zaken.

“Internationale solidariteit is het enige antwoord om Covid-19 te bestrijden. Geen land ter wereld zal veilig zijn voor Covid-19 zolang niet alle landen veilig zijn”, klinkt het.

2. Hoe de ongelijke vaccinverdeling tot stand kwam

Overheden hebben vaccindoses gekocht bij een groot aantal merken om er hun bevolking mee te vaccineren. Tot dusver hebben de bevestigde aankopen betrekking op 11,9 miljard doses, weet Vox. Over 6 miljard doses wordt nog onderhandeld. Mogelijk worden ze gereserveerd als “uitbreiding” van bestaande overeenkomsten.

De eerste aankopen vonden plaats in mei 2020. De Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk bestelden vaccins bij Oxford-AstraZeneca. Andere hoge-inkomenslanden volgden snel. Tegen het einde van de zomer van 2020 hadden het VK, de EU-landen en Canada via bilaterale deals voldoende doses gekocht om hun bevolking meer dan eens te vaccineren. 

De eerste aankopen voor landen met lage inkomens vonden pas plaats in januari 2021. Veel Afrikaanse landen kozen voor een gebundelde inkoopaanpak via de Afrikaanse Unie. Toch hebben vele landen in Latijns-Amerika, Afrika en Azië nog steeds onvoldoende vaccins om hun bevolking in te enten.

Overigens verloopt de aankoop van vaccins niet altijd even vlot als de levering ervan. Zo heeft Canada, ondanks de vroege deals, nog maar een fractie ontvangen van wat het heeft besteld.

Uitbraken in arme landen bedreigen de hele wereld

Canada was niet het enige land met dat probleem. Hoge-inkomenslanden hebben om die reden ook in 2021 nog vaccins besteld, in de hoop de doses sneller te ontvangen. Er zijn niet genoeg productievoorzieningen om die enorme vraag op te vangen. Deals met producenten worden voornamelijk gesloten door rijkere landen, gewoon omdat die over voldoende financiële middelen beschikken om vooraf betalingen te doen. De eerste batches gaan dus naar daar. Dat was het geval bij Israël en het Verenigd Koninkrijk. Lage-inkomenslanden komen zo steeds lager op de wachtlijst te staan. Ook Covax wordt op die manier buitengesloten.

De doorlopende bestellingen zorgden ervoor dat bijvoorbeeld Turkmenistan maar enkele vaccins kon reserveren. Daarmee kan ze net 0,5 procent van haar bevolking vaccineren. België daarentegen, kan haar populatie wel twee keer volledig vaccineren.

Als de ongelijkheid in toegang tot vaccins op deze manier blijft bestaan, zal het nog minstens twee jaar duren vooraleer de armste landen het merendeel van hun populatie kunnen vaccineren. Simpelweg omdat ze het zich niet konden veroorloven om mee te dingen bij de eerste doses in mei 2020. 

Volgens Lawrence Gostin is dat niet alleen gewetenloos, maar druist dat ook in tegen de belangen van die hoge-inkomenslanden. Gostin is professor in de gezondheidswetgeving in Georgetown (Verenigde Staten). Het virus blijft circuleren en de nieuwe varianten zijn bezig aan een wereldwijde opmars. Bovendien vormen uitbraken in de armste landen volgens Gostin een bedreiging voor de hele wereld. 

Lage-inkomenslanden kunnen minder risico nemen 

Een bijkomende factor is de locatie van de productie. Rijkere landen hadden namelijk een thuisvoordeel bij het ontwikkelen van de vaccins. Veel van de eerste goedgekeurde Covid-19-vaccins, zoals die van Pfizer, AstraZeneca en Moderna, zijn ontwikkeld in landen met hoge inkomens. 

Het is enigszins logisch dat rijkere landen deals begonnen te sluiten met de farmaceutische bedrijven binnen hun eigen land. 

De deals hielden in dat regeringen de bedrijven miljarden euro’s gaven om zo het onderzoek en de ontwikkeling van de vaccins te versnellen. In ruil daarvoor kregen ze prioritaire toegang tot de vaccins als ze klaar waren. Die deals hebben er echter ook toe geleid dat armere landen, die niet over dergelijke middelen beschikken, nog meer achterop raakten.

In mei 2020 bijvoorbeeld gaf de Amerikaanse regering AstraZeneca 1,2 miljard dollar voor 300 miljoen doses – een vaccin dat in de VS nog niet eens is goedgekeurd. Dergelijke deals zijn voor armere landen veel te riskant. Wat als een vaccin toch niet op de markt kon komen?

Een voorbeeld hiervan is farmaceutisch bedrijf Sanofi. Ook zij hebben investeringen aanvaard en in ruil een werkend vaccin beloofd. Vorige week liet het bedrijf nog weten dat het vaccin pas over enkele maanden klaar zou zijn.

Later in de pandemie nam de kans op vaccins voor lage-inkomenslanden zeker niet toe. In januari 2021 hadden de rijke landen al 96 procent van de doses die BioNTech/Pfizer voor dat jaar zou maken, voor zichzelf gereserveerd. De voorraad van Moderna was zelfs al voor 100 procent voorbehouden.

Rijke landen kunnen zich indekken

Een andere reden waarom hoge-inkomenslanden zoveel vaccins aankochten was voor het geval er iets gebeurde met de vaccins. In maart bestelde Canada genoeg vaccins om hun bevolking acht tot tien keer te vaccineren. De VS kocht het dubbele van wat ze nodig had. 

Bovendien hebben vaccinproducerende landen exportcontroles gebruikt om voorraden op te potten. Door dit thuisvoordeel hebben rijkere landen zich niet alleen kunnen verzekeren van de eerste vaccins, maar hebben ze controle gehad over de vaccinvoorraden- en de doses die hun grenzen verlieten. Dat deden ze onder andere door middel van embargo’s.

Op 16 april bijvoorbeeld vroeg het hoofd van het Indische Serum Institute via Twitter aan president Joe Biden om de embargo’s op de uitvoer van grondstoffen, die de vaccinproductie in India belemmerden, op te heffen.

Respected @POTUS, if we are to truly unite in beating this virus, on behalf of the vaccine industry outside the U.S., I humbly request you to lift the embargo of raw material exports out of the U.S. so that vaccine production can ramp up. Your administration has the details. ??

— Adar Poonawalla (@adarpoonawalla) April 16, 2021

Niet lang daarna hief de VS de beperkingen op om de productie te helpen versnellen. President Biden beloofde 60 miljoen doses van het AstraZeneca-vaccin uit te delen. India, dat momenteel vecht tegen de besmettelijke Delta-uitbraak, maakt nu zelf ook gebruik van uitvoer-embargo’s.

3. Hoeveel vaccins zijn er nog nodig?

Al dat vaccinhamsteren doet de vraag rijzen hoeveel vaccins een populatie eigenlijk nodig heeft. Het voor de hand liggende antwoord is: genoeg om groepsimmuniteit te bereiken. Het echte antwoord is ingewikkelder.

In het begin van 2021 waren aankopen de belangrijkste graadmeter voor wie vaccins zou krijgen en wie zou achterblijven. Vandaag zijn de productie en de levering van vaccins beslissende factoren geworden voor de terugkeer tot een iets normaler leven en globale vooruitgang.

Ondanks het belang van de transparantie rond de productie van vaccins, is er maar weinig informatie over te vinden. De informatie die wel beschikbaar is, geeft vaak een onvolledig beeld. Daardoor is het voor beleidsmakers en besluitvormers moeilijk om volledig inzicht te krijgen in de situatie.

Het is niet duidelijk welke verschillende toeleveringsketens betrokken zijn, of welke risico’s een bestelling kan inhouden. Dringende maatregelen nemen in tijden als deze is nodig, maar wordt bemoeilijkt door het gebrek aan een overzicht. 

22,6 miljard doses tegen 2022

Volgens een analyse van Unicef zouden er dit jaar meer dan 22,6 miljard goedgekeurde doses kunnen worden geproduceerd. Die berekening is gebaseerd op de prognoses van de producenten van Covid-19-vaccins. De organisatie voegt eraan toe dat het werkelijke aantal minder kan zijn. Maar hoeveel zijn er eigenlijk nodig? 

De meeste vaccins tegen Covid-19 bestaan uit een kuur van twee doses. Daar wordt binnenkort misschien een derde dosis aan toegevoegd, maar daar houden we even geen rekening mee. De enige merken waar een volledige kuur uit slechts één vaccin bestaat, zijn die van Johnson & Johnson en CanSino. Ook daar houden we even geen rekening mee. 

Als iedereen op de wereld twee vaccins moet krijgen, dan zijn er ongeveer 12,6 miljard doses nodig om 80 procent van de wereldbevolking te vaccineren. De grens naar groepsimmuniteit lag oorspronkelijk op 60 procent. Inmiddels is die grens al een aantal keren aangepast. Omdat we in deze analyse zeker niet naar onder willen afronden, nemen we 80 procent als leidraad naar groepsimmuniteit.

De cijfers komen van Unicef. Het Kinderfonds van de Verenigde Naties houdt de vaccinmarkt bij. Ze schrijft wel op haar website dat informatie over de capaciteit geen rekening houdt met de kans op het succes van het vaccin. Ze voegt daaraan toe dat de cijfers mogelijk optimistischer zijn dan het werkelijke toekomstige aanbod.

Volgens Unicef zouden er dit jaar nog 3,6 miljard goedgekeurde vaccins geproduceerd kunnen worden. Nemen we daar de experimentele vaccins bij, die nog goedkeuring moeten krijgen, dan worden dat er dubbel zoveel.

Er zijn momenteel vier verschillende COVID-19 vaccins waarvan is bewezen dat ze werken. Sommige bestaan uit genetisch materiaal, mRNA genaamd, dat spike-eiwitten opbouwt. Anderen gebruiken een geïnactiveerd coronavirus om het immuunsysteem een voorproefje te geven van de ziekteverwekker. Het vaccin met een niet-replicerende virale vector, maakt gebruik van een onschadelijke versie van een verkoudheidsvirus als drager om de immuniserende stukjes coronavirusmateriaal af te leveren. Een vaccin met een proteïne-subeenheid bevordert immuuncellen. Elke technologie vereist overigens een ander productieproces.

Factoren die vraag en aanbod kunnen beïnvloeden

De wereldwijde nood aan vaccins kan ook nog veranderen. Zo hebben varianten als Delta en Lambda vragen over de doeltreffendheid van het vaccin doen rijzen. Onderzoekers bekijken momenteel nog of een nieuwe generatie vaccins nodig zal zijn. Daarbij weten we ook niet hoe lang de immuniteit van vaccins zal aanhouden en of we regelmatig booster-shots nodig zullen hebben om die in stand te houden. Ook kinderen kunnen het vraag en aanbod nog doen verschuiven. Ten slotte kunnen sommige landen de overtollige vaccins bewaren om toekomstige risico’s in te perken. Daardoor neemt het onmiddellijke aanbod voor andere landen af.  

4. Wat doet Covax?

Na de uitbraak van de pandemie werd snel duidelijk dat deze globale crisis enkel beëindigd kon worden met vaccins. Daarnaast moet iedereen er ook toegang tot krijgen, niet enkel de rijke landen. Covax werd het resultaat van een buitengewone en unieke samenwerking, waarbij meer dan twee derde van de wereld betrokken is. Covax behoudt zo ’s werelds grootste en meest diverse verzameling van Covid-19-vaccins. Het initiatief vormt wellicht de sleutel tot het beëindigen van deze pandemie.

Covax is een wereldwijde samenwerking om de ontwikkeling, productie en eerlijke toegang tot nieuwe Covid-19-tests, -behandelingen en -vaccins te versnellen en om ervoor te zorgen dat ze alle landen, inclusief de armste landen ter wereld, bereiken.

Het initiatief bestaat uit twee delen: een aankooppool voor landen met hogere inkomens en een fondsenwervingsactie voor armere landen. Landen beloven een bepaald aantal vaccindoses van fabrikanten te kopen, en krijgen daardoor toegang tot alle goedgekeurde vaccins in het bezit van Covax. Zo wordt er een wereldwijde markt voor de vaccins gecreëerd en worden de prijzen gedrukt.

Maar de bilaterale deals (in sommige gevallen rechtstreeks met de fabrikant) hebben Covax veel macht ontnomen. Rijke landen “willen het van twee kanten hebben,” zegt Lawrence Gostin, professor in de wereldgezondheidswetgeving in Georgetown (Verenigde Staten). “Ze sluiten zich aan bij Covax zodat ze kunnen verkondigen dat ze goede wereldburgers zijn, en tegelijkertijd beroven ze Covax van zijn levensbloed, namelijk de vaccindoses.”

Deze groeiende ongelijkheid heeft geleid tot oproepen aan de rijke landen om te stoppen met het hamsteren van vaccins en hun overtollige voorraad via Covax te delen met armere landen. Het heeft ook een discussie op gang gebracht over hoe landen en fabrikanten creatief kunnen zijn en de wereldvoorraad kunnen vergroten.

Enkele oplossingen

Er zijn manieren om het vaccinatieproces wereldwijd te versnellen. Rijke landen zouden meer doses kunnen doneren aan armere landen – een maatregel waartoe wereldgezondheidsorganisaties al maanden oproepen.

Rijke landen zouden ook simpelweg meer kunnen gaan investeren om armere landen te helpen de crisis het hoofd te bieden. Ze zouden bijvoorbeeld kunnen ingaan op de oproep van Covax om meer donorgelden beschikbaar te stellen. 

Vorige week kwamen er meer dan 128.000 doses aan in Tadzjikistan (9,3 miljoen inwoners) vanuit Zweden. Zonder donaties als deze is het voor landen als Tadzjikistan veel moeilijker om hun populatie te immuniseren.

#Tajikistan received over 128 thousand doses of life-saving #COVID19 vaccines, donated by the Government of #Sweden through #COVAX. This batch will help the Ministry of Health to expand the vaccination coverage and protect more people in #Tajikistan. pic.twitter.com/qVAh0Rmxdb

— UNICEF Tajikistan (@UnicefTajik) August 10, 2021

Ook Noorwegen heeft, net als de VS, toegang tot driemaal zoveel vaccins als het nodig heeft. “Dit stelt ons in staat vaccins te herverdelen onder andere landen”, zegt Noors minister van internationale ontwikkeling Dag-Inge Ulstein tegen Vox.

De Noorse regering besloot dat het zowel ethisch als in haar eigen belang was om ervoor te zorgen dat mensen in lage-inkomenslanden zo snel mogelijk toegang krijgen tot effectieve vaccins. “Anders,” voegde Ulstein eraan toe, “zal het lang duren voordat deze landen in staat zijn een voldoende groot deel van hun bevolking te vaccineren. [En] daar is niemand bij gebaat.”

Lees ook: Zal de race tussen vaccins en varianten ooit eindigen? Waarom het niet zo simpel is

(jvdh)