Een crisis in opbouw bij Justitie: De gevangenissen zitten met ongeveer 11.000 gedetineerden overvol, onder meer door corona, maar ook door de politieoorlog tegen drugs. Tegelijk stokt de “nieuwe aanpak” die minister van Justitie Vincent Van Quickenborne (Open Vld) wilde lanceren met zijn detentiehuizen, een kleinschalige, ‘Scandinavische methode’ van opvang van gevangenen: nog geen enkel van de vijftien geplande plekken is operationeel, na een lawine van lokale protesten. En zo wordt het ‘droomdepartement’ van de ambitieuze Van Quickenborne steeds meer een nachtmerrie voor hem: de kans is groot dat hij zijn forse aankondiging, om tegen de zomer effectief alle gevangenisstraffen uit te voeren, alweer zal moeten bijsturen. Eind vorig jaar werd de deadline al eens opgeschoven, in alle stilte. “Er is nooit een goed moment op Justitie, er is altijd druk. Maar ooit moeten we dat wel doorduwen”, klinkt het op het kabinet.

In het nieuws: Deze week een klein berichtje over een nieuw detentiehuis in Meise, waar een storm van lokaal protest opduikt.

De details: Het is de zoveelste keer dat die kleinschalige opvang van gevangenen lokaal wordt afgewezen. En zo dreigt een grotere ambitie te ontsporen.

• “Niemand wil een gevangenis in zijn straat. Zelfs als het een kleine is, waar de grote gangsters niet komen.” Met die wel erg plastische omschrijving vatte Kathleen Van De Vijver, de woordvoerder van het ­Gevangeniswezen deze week de toestand bij Justitie feilloos samen.
• De reactie kwam er na een zoveelste fel lokaal protest voor het mogelijks openen van een detentiehuis, deze keer in Meise, waar minister Van Quickenborne plannen had met een voormalig hotel. De lokale burgemeester en heel de rest van de gemeente wezen dat idee resoluut naar de prullenmand.
• Nochtans waren (en zijn) die zogenaamde detentiehuizen dé mirakelmethode van Van Quickenborne om anders met gevangenen om te gaan. In theorie zouden daar zo’n vijftig gedetineerden met een korte celstraf worden opgevangen, om op kleine schaal, met een focus op re-integratie en meer verantwoordelijkheid hun straf uit te zitten.
• “Een veel efficiëntere manier van met gevangenen omgaan, een beetje de Scandinavische aanpak”, zo duidt justitiespecialist Stefaan Van Hecke (Groen). “Iedereen is hier voorstander van, zelfs N-VA stemde mee toen dit in de Kamer werd goedgekeurd.”
• En Van Quickenborne zag het groots, deze legislatuur zijn er liefst vijftien nieuwe huizen aangekondigd, goed voor 720 bijkomende plaatsen. En tegelijk kondigde hij ook zeven transitiehuizen aan, waar gedetineerden het laatste stukje van hun straf zouden uitzitten, een soortgelijke methode van opsluiten, gefocust op re-integratie. Dat zou nog eens goed zijn voor 450 nieuwe plaatsen. “Team Justitie” van minister Van Quickenborne zag er een manier in om recidive te verkleinen en het gevangeniswezen radicaal te moderniseren.
• Alleen lijkt het eerder uit te draaien op één lange kruisweg. In Meise is er nu fel verzet, maar dat was eerder al het geval in Anderlecht en Steenokkerzeel, waar de lokale burgemeesters zich enorm defensief opstelden. In de eigen thuishaven Kortrijk was het worstelen met de buurtbewoners en ook in Verviers was er fel protest van een aanpalende school.
• “In juni zal het eerste detentiehuis opengaan in Kortrijk. De gesprekken met Verviers zitten in een eindfase om een instapklaar gebouw te kunnen betrekken. En op nog drie andere locaties zijn concrete gesprekken lopende met zicht op korte termijn en vijf op iets langere termijn”, zegt de woordvoerder van Van Quickenborne, die niets terugneemt van de ambitie om tegen 2024 op vijftien detentiehuizen te eindigen. Aan het huidige tempo, en halfweg in de legislatuur, lijkt dat onmogelijk.
• “Justitie kampt met het NIMBY-syndroom: not in my back yard“, zo stelt Van Hecke. Een these die beaamd wordt op het kabinet zelf: “We moeten inderdaad nog beter uitleggen wat de voordelen zijn van die detentiehuizen. Nationaal is er een politiek draagvlak, maar lokaal nog niet.”

The Big Picture: Voor de ambitieuze vicepremier van Open Vld staat wel wat op het spel.

• Van Quickenborne verkoos destijds bij de verdeling van de portefeuilles binnen Vivaldi het departement Justitie boven Binnenlandse Zaken, net omdat hij geloofde dat er voldoende extra middelen waren onderhandeld, om een ware revolutie te ontketenen. Daarbij schermde de liberaal met een aantal dure ambities, die vandaag bijzonder moeilijk haalbaar lijken.
• Wat het meest in het oog springt is de strafuitvoering, een ‘law and order’-stokpaardje dat mooi bekt voor een zelfverklaarde donkerblauwe liberaal: “Élke veroordeelde die een celstraf opgelegd krijgt, zal straks in de gevangenis belanden”, zo herhaalde hij al meermaals. Die belofte werd ook opgenomen, met grote woorden, in het Vivaldi-regeerakkoord: “Het gevoel van straffeloosheid, dat heerst, zal worden aangepakt”.
• Tel daarbij de forse manier van communiceren van de liberale vicepremier, en hij en zijn ‘Team Justitie’ (inclusief opzichtig logo dat als pin op de revers van elk van zijn kostuums kleeft), plus een hele batterij imagomedewerkers op het kabinet, leken klaar om onder Vivaldi de justitiehemel te bestormen.

Een oud zeer: De strafuitvoering is een klassieker in de Belgische justitie.

• Wie vandaag straffen onder de drie jaar krijgt van een rechter, wordt haast nooit effectief opgesloten: dat eindigt haast altijd in een enkelband. Bijna altijd wordt die ook in werkelijkheid veel minder lang gedragen dan de volle straftijd. Is de effectieve gevangenisstraf minder dan zes maanden effectief, dan hoor je zelfs niets meer over de uitvoering ervan. Enkel voor terrorisme of zedenfeiten zal men voor dergelijke strafmaten effectief opgesloten worden.
• Die niet-uitvoering leidt tot een ander fenomeen bij justitie: de zogenaamde ‘strafinflatie’. Rechters weten zeer goed dat die straffen niet worden uitgevoerd onder de drie jaar, en geven dus bijzonder vaak ’37 maanden’, of net 3 jaar en één maand: dan moet een veroordeelde wel zeker ‘binnen’, achter tralies. “Het was dat fenomeen dat we ook wilden aanpakken, los van een lik-op-stukbeleid: dan gaan rechters eindelijk de juiste straffen uitspraken”, zo stelt Van Hecke.
• Die ‘strafinflatie’ aan banden leggen, is net ook de hoop van Van Quickenborne: achter de forse communicatie gaat dus de filosofie schuil dat uiteindelijk dan de gevangenispopulatie net zal dalen, door alle straffen effectief uit te voeren. En voor diegenen die dan korte straffen krijgen, zijn in principe dan de nieuwe detentiehuizen klaar, om hen daar op te vangen. Dat laatste in theorie althans, want pas in de zomer gaat Kortrijk als eerste open.
• En daarbij opnieuw de steile ambities van de Kortrijkzaan: die wil er een nieuw strafwetboek doorkrijgen (iets wat voorganger Koen Geens (CD&V) niet lukte), waarin de straffen nog duidelijker staan, en sommige misdrijven zelfs geen gevangenisstraf meer krijgen. Dat initiatief zit tussen de kabinetten, maar Van Quickenborne hoopt het nog dit jaar door het Parlement goedgekeurd te krijgen.

Back to reality: De gevangenissen vandaag puilen uit.

• Er is op dit moment bij Justitie een enorme achterstand in het uitvoeren van de gevangenisstraffen, door corona. En succes aan de ene kant, zijn bijkomende gevangen aan de andere kant: het enorme afluisterprogramma in het SKY-ECC-dossier, dat grote drugscriminelen in kaart bracht, leverde 500 arrestaties en 240 verdachten extra in voorhechtenis op.
• De teller staat zo op bijna 11.000 gedetineerden, terwijl het streefdoel sinds de Zweedse regering is om het aantal effectieve gevangen onder de 10.000 te doen zakken. De maximumcapaciteit is in feite vandaag zelfs maar 9.500 gedetineerden: permanent zit men dus met een overbevolking, wat ook even permanent klachten oplevert van mensenrechtenorganisaties.
• Dat alles maakt dat het altijd de politiek van opeenvolgende regeringen is geweest om toch maar de overbevolking in de gevangenissen onder controle te houden. Wat daarbij meespeelt: de vakbonden staan erg sterk in de gevangenissen: wil men constante syndicale spanning vermijden, zeker in Franstalig België, dan moet men het aantal gedetineerden onder controle houden, willen of niet.
• Onder impuls van vooral CD&V, die ook tijdens de regeringsonderhandelingen met Geens de minister van Justitie leverde, verhoogde Vivaldi bij het schrijven van het regeerakkoord het budget voor Justitie enorm: het stijgt van 2 miljard per jaar bij het begin van de legislatuur naar 2,5 miljard jaarlijks tegen 2024.
• Met die bedragen kon Van Quickenborne enorme investeringen in personeel aankondigen: in totaal zouden er liefst 800 vacatures uitgeschreven worden binnen de parketten en rechtbanken, zo kondigde hij in juni 2021 aan. En daarbovenop zou er nog eens 200 man extra personeel voor de gevangenissen komen. De sky leek de limit.
• Zeker omdat er tegelijk ook nieuwe gevangenissen zouden opengaan onder zijn regime: de complexen in Haren en Dendermonde waren klaar, wat 1.700 plekken moest opleveren.
• Op die harde beloftes van strafuitvoering stonden dus meteen ook deadlines: vanaf 1 december 2021 zouden alle straffen ook effectief uitgevoerd worden, zo bezwoer Van Quickeborne. In één klap zouden er dan 600 effectieve gevangen bijkomen.
• Van die belofte kwam dus niets in huis. In alle stilte verschoof Van Quickenborne de deadline van zijn law and order-maatregel naar 1 juni 2022: pas dan zal iedereen zijn of haar straf ook effectief moeten uitzitten.
• Die datum komt nu in sneltempo in zicht, zonder dat er echt iets is verandert. Als de maatregel er deze keer effectief komt, dreigt de bevolking in de gevangenissen helemaal te exploderen. Het kabinet houdt nu al een slag onder de arm, en klinkt daarbij veel minder voluntaristisch dan Van Quickenborne zelf: “Behalve als corona roet in het eten blijft gooien is het de bedoeling dat de wet op de korte straffen op 1 juni in uitvoering gaat. Er is nooit een ideaal moment om dit in te voeren op Justitie, er is altijd druk. Maar ooit moeten we dat wel doorduwen, als we die detentiehuizen ook effectief willen gaan gebruiken.”

En nu? De noodoplossing van Sint-Gillis en van Dendermonde, kan die volstaan?

• Komt daarbij dat de temperatuur in de gevangenissen toeneemt: een combinatie van die overbevolking en tekort aan personeel in Antwerpen (door de drugsoorlog zit de Begijnenstraat overvol) maar ook Bergen, Doornik en Sint-Gillis, raken de vakbonden dichter bij hun kookpunt: er waren eind 2021 al stakingen in Brussel en Wallonië. Lokale burgemeesters morren bovendien over die overbevolking: ook dat zal de minister straks moeten managen.
• Daarom trok Van Quickenborne aan de noodrem: de oude gevangenis van Sint-Gillis blijft plots nog drie jaar open voor 200 man en ook de aftandse gevangenis van Dendermonde, waar ook een nieuwe is gebouwd, blijft nog vijf jaar gedeeltelijk gevangenen opvangen, voor 100 gedetineerden.
• Dat lokte meteen boze reacties uit in Brussel, waar Van Quickenborne wel eens hommeles zou kunnen krijgen met de PS: Er is altijd afgesproken dat de gevangenis van Haren die in Vorst en Sint-Gillis zou vervangen, niet dat ze samen zouden blijven bestaan”, zo reageerde Rudi Vervoort (PS), de Brusselse minister-president. Het Brussels Gewest aast op de site waar nu de gevangenis staat, met Charles Picqué (PS) als burgemeester van Sint-Gillis als trekker van het dossier. Die wil er sociale woningen en scholen.
• De politieke vraag voor Van Quickenborne zal zijn of hij nogmaals geruisloos zijn belofte van volledige strafuitvoering kan opschuiven, die dus deze voor deze zomer gepland is.
• Wat ondertussen wel duidelijk is: zijn wittebroodsweken op Justitie lijken voorbij. Want afgelopen week doken twee vervelende dossiers op, waar fel ongenoegen in de Kamer over te horen was:
  • De viervoudige moordenaar Osman Calli, die in 2008 in Gent veroordeeld werd tot levenslang, na een gruwelijke moord op zijn vrouw, zijn zus, zijn ex en haar schoonmoeder, waarbij hij ook twee mensen levenslang gehandicapt maakte, bleek gewoon op vrije voeten in Turkije.
  • Ironisch genoeg pochte Van Quickenborne dit jaar nog dat Justitie “nog nooit zo’n hoge cijfers had gehaald” bij het terugsturen van gedetineerden voor celstraffen in eigen land (een kleine honderd in 2021), maar in de zaak van Osman Calli was het extra pijnlijk dat de Belgische Justitie niet eens op de hoogte bleek, en dat het N-VA-kamerlid Christoph D’Haese was die de kat de bel aanbond.
  • In Gent werd een duo verkrachters, die in een bar in de Overpoortstraat een 19-jarig meisje aanrandden, en bovendien nog alles filmden, door de rechter veroordeeld voor celstraffen van 16 en 20 maanden, maar allebei volledig met uitstel. “Ze waren onbezonnen, maar ze hadden niet louter een criminele ingesteldheid”, zo stelde de rechter in het vonnis.
  • Dat leverde een snoeiharde reactie op van Open Vld-Kamerlid Goedele Liekens, nochtans partijgenote van de minister: “Twee vrienden verkrachten beurtelings een 19 jarige in een café en filmen stoer hun misdrijven. ‘Onbezonnen’ zegt de rechter. ‘Niet crimineel’. Ik. Word. Misselijk. Welke boodschap geven we hier?” Het Openbaar Ministerie heeft ondertussen in Beroep een strengere straf gevraagd.
• Op zich zijn het twee dossiers waar Van Quickenborne niet bijster veel greep op heeft als minister. Maar het toont aan hoe gevaarlijk Justitie als departement is, op politiek vlak: één steekvlak of incident van ongenoegen kan genoeg zijn, om het beeld rond de beleidsmaker donker te kleuren, bewijze de zaak-Julie Van Espen bij Geens. Als de structurele hervormingen dan tegelijk stokken, wordt de cocktail giftig.

Gevolgd: In de Kamer de voorspelbare clash over kernenergie. En over de premier zijn aanwezigheid.

• De zaak begon met een zoveelste schermutseling rond de procedures, tussen N-VA-fractieleider Peter De Roover en Éliane Tillieux (PS), de Kamervoorzitter : de premier die niet naar de Kamer kwam. Alexander De Croo (Open Vld) schermde met de Europees-Afrikaanse top in Brussel, en een informele EU-top rond Oekraïne om het vragenuurtje te laten passeren, met daarin netelige kwesties zoals de arbeidsdeal en vooral de kernuitstap.
• De Roover wees erop dat die top eigenlijk maar om 16.00 uur begon, en dat de premier dus perfect kon komen.
• Het leverde een grappige reactie op van Ahmed Laaouej, de fractieleider van de PS, die De Roover toch vertelde dat in de vorige, Zweedse regeerperiode, zijn partij talloze keren zoiets had meegemaakt, en dat hij zich niet herinnerde “dat de N_VA toen ooit onze vragen heeft gesteund”.
• En ook Servais Verherstraeten (CD&V) kon zich niet inhouden: de zaak was al onder de fractieleiders besproken, woensdag. “Uw fractie heeft daar geen woord over gezegd. Ik vind dat contradictorisch met de show die u nu in de plenaire vergadering tracht op te voeren.”
• Waarop Sander Loones (N-VA) dan repliceerde: “Wij hebben die agenda van de premier gecheckt, en die staat op gespannen voet met de werkelijkheid. Zijn de collega’s daar dan niet in geïnteresseerd?”

Genoteerd: Van der Straeten moet incasseren.

• De afwezigheid van de premier bracht alle druk bij Groen, en Tinne Van der Straeten, de groene minister van Energie die week aan week het dossier moet torsen. Niet toevallig was Meyrem Almaci (Groen) ook naar de Kamer afgezakt voor de nodige steun, voor de camera’s van Villa Politica.
• Daar wuifde Almaci het parfum van crisis weg, alsook het dreigement achter de schermen dat dit een val van de regering, vanuit Groen of Ecolo, zou kunnen veroorzaken: “Absoluut niet aan de orde”, stelde ze. Bij Ecolo werd het ook afgedaan als “onzin”. Al kon niemand ontkennen dat de olifant in de kamer blijft: het terugdraaien van de wet op de kernuitstap blijft sluimeren bij de coalitiepartners, in de opbouw naar het beslissingsmoment van 18 maart.
• Op BelRTL stelde Ecolo-voorzitter Jean-Marc Nollet daar vanmorgen overigens nog over: “Neen, ik heb de eerste minister niet gebeld, met een dreiging om uit de regering te stappen. Ik werk niet met dreigingen, u mag in mijn telefoon kijken.” Maar op de vraag of hij dan uit de regering stapte was hij ook duidelijk: “Wij moeten niets doen, de wet is de wet, en die blijft hetzelfde over de uitstap.”
• Even opvallend: het stilzwijgen van Open Vld, in de wandelgangen voor de camera’s, en in het halfrond. Na de uitspraak van voorzitter Egbert Lachaert (Open Vld) dat dit een “game changer” was, en met het ‘liberale vuur’ en de zoektocht naar profilering op de achtergrond, was het aangewezen voor de partij van de premier om haar ultieme leider niet nog meer in de problemen te brengen: De Croo was er dan wel niet fysiek, zijn schaduw hing over de fractie van de Vlaamse liberalen.
• Bij CD&V en Vooruit was de recente koerswijziging wel merkbaar. Leen Dierick (CD&V) wees erop dat die kernuitstap “geen golden ticket” is en dat “de bevoorradingszekerheid niet in het gedrang mag komen”, net als “de impact op de prijzen”. “Zonder oogkleppen en taboes moet alles onderzocht worden.”
• Kris Verduyckt (Vooruit) herhaalde nog eens zijn voorzitter Conner Rousseau, die de socialisten netjes tussen groenen en liberalen heeft geparkeerd: “Als men ons ervan kan overtuigen dat het openhouden van de twee kerncentrales helpt voor de betaalbaarheid van de facturen, dan zal men in ons een bondgenoot vinden.”
• Maar belangrijker was misschien de herhaalde oproep van Vooruit: “Wij moeten kijken naar de overwinsten van Engie. Hoe zullen we ervoor zorgen dat we daarvan een deel kunnen teruggeven aan de gezinnen?”
• De oppositie beukte ondertussen gretig in op Van der Straeten:
  • “Conner Rousseau vroeg om bewijzen op tafel. Wel, hij hoeft maar uit te kiezen, want elke studie van het afgelopen jaar wijst erop dat de kernuitstap de facturen verhoogt. Dat is de waarheid”, zo stelde Bert Wollants (N-VA).
  • “Dit alles doet me terugdenken aan het Agalev-tijdperk. Na een meerderheid van de Vlamingen verliest u nu ook de gratie bij heel wat wetenschappers en werkgeversorganisaties. Zij vinden dat een volledige kernuitstap ondoordacht en onverantwoord is. Alleen u vindt dat niet. Hoogmoed komt voor de val”, zo sneerde Reccino Van Lommel (Vlaams Belang).
• Daarop herhaalde Van der Straeten haar mantra, wat ze al weken doet en waarbij ze zich presenteert als technocrate, als pragmaticus, als iemand die een rechtstreekse lijn heeft met de werkgevers én de industrie:
  • “Zekerheid en geen avonturen, dat waren de woorden die ik gisteren hoorde uit de mond van een van de werkgevers en dat is ook exact mijn antwoord vandaag.”
  • “Zekerheid en geen avonturen. Dat betekent grondig en systematisch werken.”
  • “Dat betekent ook dat we elk element van de context in overweging nemen en dat we niet cherrypicken of praten in slogans.”
  • “Professionalisme is wat de burgers en de bedrijven van ons verwachten. Het is professionalisme, dat zij van mij en de regering zullen krijgen.”
• De vraag is of die strakke communicatielijn van Van der Straeten houdbaar blijft, terwijl steeds duidelijker wordt dat binnen Vivaldi de steun voor de sluiting van de kerncentrales is afgebrokkeld tot enkel de groenen zelf. De fysieke afwezigheid van de premier maakte alvast dat ook in het halfrond de groene minister, zonder de behoeder van het regeerakkoord, eenzaam stond.

Om te volgen: De CREG, de energiewaakhond, zet de deur open om Engie extra te belasten.

• Het langverwachte rapport van de CREG over de zogenaamde ‘overwinsten’ of superwinsten die geboekt zijn door de energieproducenten dankzij de pieken in de gasprijzen (die mee de elektriciteitsprijzen zetten), is klaar. Dat rapport was gevraagd door de Vivaldi-coalitiepartners, omdat daar ongenoegen heerst over het miljard euro winst dat Engie boekte met haar kerncentrales.
• En kijk: het rapport geeft forse munitie aan de regering. Want ja, er is sprake van ‘windfall profits’, uitzonderlijke winsten, zo concludeert men, voor de kerncentrales. Dat stellen regeringsbronnen.
• En de CREG wijst er netjes op dat er dus een mogelijkheid is om extra taksen te innen, “net zoals in Frankrijk”, voegt men er subtiel aan toe. Het gaat daarbij vooral om de nieuwere reactoren: Doel 3 en 4 en Tihange 2 en 3, waar men extra taksen op zou kunnen heffen.
• De vraag is of dat Vivaldi kan lukken: ook in de Kamer gisteren werd er nog eens op gewezen dat de vorige regering, met MR die minister Marie-Christine Marghem leverde, wel zeer ver is gegaan in haar toegevingen aan Engie. De contracten die toen zijn afgesloten verbreken, en nieuwe heffingen opleggen, is juridisch niet evident.
• Maar er speelt nog meer mee: onrechtstreeks hangt dit samen met de hele onderhandelingspositie van Engie ten opzichte van de federale regering. De groenen zagen tot nu toe een formidabele bondgenoot in de Franse energiereus: die blijft herhalen dat ze de kerncentrales willen sluiten. Kiest men straks in Brussel toch voor een plan B, en wil men toch twee centrales openhouden, dan moet opnieuw met Engie onderhandeld worden.
• Maar tegelijk dringen zowel de socialisten als CD&V aan op het afromen van die overwinst, los van het al dan niet sluiten van de centrales. Voor Van der Straeten dus nog een bijkomende uitdaging.