‘Gelaat Johannes lijkt op de Mona Lisa’

Nieuwe infraroodfoto’s sterken de Amerikaanse kunsthistoricus Jean-Pierre Isbouts in zijn overtuiging dat Leonardo da Vinci in zijn atelier in Milaan mee schilderde aan een replica van Het Laatste Avondmaal, dat in de abdij van Tongerlo hangt. ‘Het hoofd van de apostel Johannes werd heel waarschijnlijk geschilderd door de meester zélf.’ Maar er zitten nog losse eindjes aan zijn verhaal.

Kunsthistoricus Jean-Pierre Isbouts, professor aan de Fielding Graduate University in California, liet in het voorjaar al eens infraroodfoto’s nemen van Het Laatste Avondmaal, door het Leuvense onderzoekscentrum IMEC. Nadat hij die had gezien zei hij dat hij 85 procent zeker was dat Leonardo da Vinci de figuur van de apostel Johannes, rechts aan de zijde van Jezus, had geschilderd.

Fresco-effect

Om nóg klaarder te zien schakelde Isbouts nadien ook nog het International Platform for Art Research and Conservation (IPARC), David Lainé in Brussel. IPARC is internationaal vermaard om kunstrestauratie van. Zij maakten infrarood- reflectografiefoto’s (IRR) van het werk in Tongerlo. IRR is een onderzoekstechniek op basis van infrarood licht die toelaat koolstoflagen die verborgen zijn door erover geschilderde verflagen zichtbaar te maken zonder het onderzochte object te beschadigen.

‘Na het bekijken van deze nieuwe foto’s ben ik helemaal zeker’, laat Isbouts vanuit de VS weten. ‘Want de analyse van de IRR-foto’s van David Lainé brengt een heel speciaal geschilderde Johannes-figuur aan het licht.’ De foto’s tonen ook aan dat de verfschade op het gelaat van de apostel Johannes aanzienlijk is, en verspreid over het hele oppervlak.

‘De oorspronkelijke verf is over het hele schilderij zeer dun uitgespreid en met heel weinig lagen’, zegt David Lainé. ‘De voorbereidende verflaag bestaat uit kleine parallelle lijnen, met lijnen die per zone van directie veranderen. De verdunde dekverf is lichtjes over deze zones gestreken, wat een al fresco-effect heeft. Dit was waarschijnlijk gedaan om het werk het uitzicht van een fresco te geven, net als de originele muurschildering in de refter van het klooster van Santa Maria delle Grazie in Milaan.’

Johannes verschilt van de rest

Alle gezichten op het schilderij, op dat van Johannes na, vertonen een strikte en scherpe aflijning. ‘Het aanbrengen van die contouren geeft een sterke aanwijzing voor het gebruik van cartoons’, legt Isbouts uit.

Cartoons zijn mechanische hulpmiddelen die schilders, en zeker ook Leonardo, in de Renaissance gebruikten om hun design op een muur te zetten.

Jean-Pierre Isbouts en zijn collega Christopher Brown nemen de boude stelling in dat bij de replica van Het Laatste avondmaal dezelfde cartoons werden gebruikt als voor het oorspronkelijk fresco in het Milanese klooster. Ze baseren zich op de nieuwe IRR-foto’s, die qua positionering een zeer grote overeenkomst laten zien tussen de figuren op het doek in Tongerlo en dat van het fresco in Milaan. De replica hangt nu al bijna 500 jaar in de abdij van Tongerlo.

‘Het Tongelse doek moet dus gesitueerd worden in da Vinci’s tweede Milanese studio. Hij werkte er tussen 1507 en 1513.’ De IRR-tests onthulden de unieke manier waarop de verf is aangebracht op het gelaat van Johannes. ‘Zijn portret heeft relatief weinig geleden onder de brand in de abdij van 1929 en de daaropvolgende restauratie’, legt Isbouts uit. ‘We zien duidelijk dat het gelaat van Johannes op merkwaardige wijze verschilt met de andere figuren op het schilderij: het is uiterst delicaat geschilderd en je ziet dat de befaamde sfumato-techniek, die niemand beter beheerste dan Leonardo, met verve werd aangewend. De artiest naam daarbij de vrijheid om buiten de contourlijnen te gaan. Dat is Leonardo’s handelsmerk.’

Mona Lisa

Isbouts betrok ook professor Vadim Parfenov van St. Petersburg Electrotechnical University bij zijn onderzoek. Die voerde een histografische analyse uit van het aangezicht van Johannes. Bij het maken van zo’n histogram wordt statistisch nagegaan hoe de schilder de verf op bepaalde delen van zijn werk aanbrengt. Ook dat onderzoek wijst naar Leonardo. Professor Parfenov concludeert dat de neus, de ogen en het voorhoofd van Johannes op gelijkaardige manier zijn geschilderd als da Vinci’s wereldberoemde Mona Lisa, die in het Louvre, in Parijs, jaarlijks miljoenen bezoekers trekt.

‘Johannes heeft ook een androgyne aanblik, ’tweeslachtigheid’ was iets wat Leonardo zijn hele carrière fascineerde’, aldus Jean-Pierre Isbouts.

Tot slot menen Isbouts en Brown via hun onderzoek ook de artiesten te hebben geïdentificeerd die de andere apostelen op Het Laatste Avondmaal in het schildersatelier hebben geschilderd. Allen behoorden ze tot de leerlingen-associés van Leonardo tijdens diens tweede periode in Milaan (1507- 1513).

• Bartholomeus en Johannes de Mindere: volgens Isbouts geschilderd door Giampietrino
• Judas en Petrus: Giampietrino
• Thomas, Jacobus de Meerdere en Philippus: volgens Isbouts geschilderd door Andrea Solario
• Mattheeus, Thaddeus en Simon: volgens Isbouts geschilderd door Marco d’Oggiono

‘Veelbeduidend is dat alle drie leerlingen hun ervaring ten gelde maakten om zelf ook een full size copy van Het Laatste Avondmaal te maken’, zegt de Amerikaanse prof. ‘Andrea Solario tekende voor de Castellazo copy (een fresco uit 1514, die niet meer bestaat omdat hij verloren ging tijdens geallieerde bombardementen op Milaan gedurende WO II). Giampietrino schilderde de Certosa copy (canvas) uit 1520. Die hangt nu in The Royal Academies of Art, London. En Marco d’Oggiono leverde de Écouen copy (canvas) uit 1524-1530. Die hangt nu in het Château Écouen in Frankrijk.’

Het inventarisraadsel

Isbouts gaat ervan uit dat de replica van Het Laatste Avondmaal bij Leonardo himself werd besteld door de Franse koning Lodewijk XII tijdens diens verblijf in Milaan en dat het werk later werd overgebracht naar het Château de Gaillon in Frankrijk, in januari 1509. Na de dood van Lodewijk XII en diens protegé Charles d’Amboise zou het dan in Antwerpen zijn terecht gekomen, waar het werd verkocht aan de nieuwe abt van de abdij van Tongerlo in 1545. ‘We vinden het werk terug in een inventaris van het Château de Gaillon uit 1542’, stelt Isbouts.

Dat klopt, maar historici Piet Boncquet en Greet Verschatse, die recent een goed gedocumenteerd boek schreven over Het Laatste Avondmaal, wijzen erop dat het doek nog altijd was opgenomen in een nieuwe inventaris van het kasteel, in 1550. ‘Dat is vijf jaar nadat de abt van de abdij van Tongerlo het werk heeft aangekocht.’

Bij eerder onderzoek omtrent de datering van het Tongelse stuk gingen onder andere Roger Marijnissen en Leo Steinberg er allebei vanuit dat de versie van Tongerlo niet tijdens het leven van Leonardo da Vinci kan zijn geschilderd.

Linnen of hennep?

Bovendien hebben andere experts dan Isbouts zich altijd afgevraagd of het doek nu in Vlaanderen of in Italië is geschilderd is. Isbouts is er zeker van dat het werk uit het atelier van da Vinci komt, maar dat staat of valt met het antwoord op de simpele vraag op het nu op linnen of op hennep is geschilderd?

‘Hennep!’, roept Isbouts ons aan de telefoon vanuit Los Angeles toe. ‘In Italië werd in die jaren uitsluitend op hennep geschilderd, terwijl de Vlaamse meesters op linnen schilderden. De universiteit van Leuven onderzocht dat twintig jaar geleden al en bewees dat het hennep was.’

Katrien Van Den Bosch van restauratieatelier Artecura, die samen met haar collega Veerle Stinckens in opdracht van de Raad voor Topstukken een vooronderzoek voor de restauratie van het doek in Tongerlo doet, weerlegt dat: ‘Isbouts verwijst hier naar een onderzoek door professor Laure Fagnart van de Universiteit van Luik. Maar zij heeft nooit onderzoek naar de aard van het doek gedaan. Ik heb zelf nu een officiële aanvraag gedaan om een stukje weefsel van Het Laatste Avondmaal te laten onderzoeken.’

Feit is de copy van Het Laatste Avondmaal die in The Royal Academies of Art in London hangt, op linnen is geschilderd. Pas als blijkt dat het schilderij in Tongerlo op hennep is gepenseeld, krijgt de thesis van Isbouts weer een duw in de rug. Tot dan blijven er nog wel wat vragen open.

Restauratie en onderkomen

De monniken van de abdij en met hen alle kunstliefhebbers hopen dat, na alle aandacht die professor Isbouts en zijn collega’s voor Het Laatste Avondmaal hebben gegenereerd, het doek nu snel gerestaureerd zal worden. Het vooronderzoek is bezig, nadien moet de restauratie worden toegewezen. Dat zal geld kosten, maar hoeveel precies hangt van het vooronderzoek af.

Katrien Van den Bosch: ‘Isbouts schatte de kosten voor een volledige restauratie al eens op 500.000 euro, maar het doek is er niet héél erg slecht aan toe. De verf bladdert hier en daar wel af, maar misschien kan een zachtere restauratie ook wel.’

Blijft dan nog de vraag waar het doek na de restauratie naartoe moet, en hoe het met de beveiliging ervan zit? Oorspronkelijk hing het in de kloosterkerk, maar in de jaren zestig werd er een museumgebouwtje naast de kerk opgericht om het werk te exposeren. ‘Maar dat gebouw is in slechte staat’, zegt Katrien van den Bosch. ‘Het regent er zelfs binnen. Misschien moeten dat ineens maar mee worden gerestaureerd?’