De Amerikaanse farmareus Johnson & Johnson en zijn Belgische tak
Janssen Pharmaceutica liggen mee in poleposition om de wereld een vaccin tegen het vermaledijde COVID-19-virus te schenken. Al in juni begon J&J een vaccin op mensen te testen. Wat is de stand van zaken? Zal het lukken en tegen wanneer? Bij Janssen Pharmaceutica legt Johan Van Hoof, hoofd van de vaccinorganisatie van J&J, uit waarom er een behoorlijk goede kans op snel succes is.
Het SARS-CoV-2-virus ziet eruit als een verroeste zeemijn uit de Eerste Wereldoorlog en het toonde zich even explosief, maar dan op het gebied van wereldwijde verspreiding. En net dát was iets waar wetenschappers zich aanvankelijk aan mispakten. Vandaag gooit heel de farmawereld alles in de strijd om een vaccin te vinden.
Janssen Pharmaceutica is erg goed geplaatst om in die wereldwijde race mee naar de koppositie te dingen: de afgelopen jaren verkreeg het met eenzelfde aanpak beloftevolle immunologische resultaten met hun kandidaat-vaccins tegen hiv, ebola, zika en RSV. Telkens konden de onderzoekers bescherming aantonen bij dieren en stelden ze vast dat de immuunreactie bij dieren en bij mensen identiek was. Zal dat deze keer ook het geval zijn?
Wat is de laatste stand van zaken inzake het vaccinonderzoek bij J&J?
‘We zijn op dit moment bezig met onze Fase I-studie. Die Fase I heeft verschillende stappen. De eerste stap was de rekrutering van vrijwilligers van 18 tot 55 jaar. Het gaat over vijf groepen van 75 personen, in totaal 375 mensen. De helft werd gerekruteerd in de VS, de andere helft in België. Die worden dan in de centra in België en de VS gerandomiseerd en op een blinde manier verdeeld tussen de verschillende groepen. (Randomisatie is een techniek waarmee patiënten, proefpersonen of proefdieren op basis van toeval (loting) worden toegewezen aan een van de groepen van een experimenteel onderzoek, red.) In die groepen zijn er mensen die een placebo krijgen, anderen een lage dosis van het vaccin, nog anderen een hoge. Ofwel krijgen ze één shot van het vaccin, ofwel krijgen ze twee shots, met een periode van twee maanden tussen shot één en shot twee. Dat alles gaan we dan evalueren.’
‘We zijn nu ook gestart met het vaccineren van de eerste vijftien mensen die 65+ zijn. Die worden nu opgevolgd en als daarbij niets abnormaals wordt vastgesteld, dan gaan we verder met de rekrutering van de 65-plussers.’
Loopt alles naar wens?
‘We blijven voorzichtig optimistisch. Het zou niet wijs zijn daar nu al grote uitspraken over te doen. Het gaat om een virus dat we nog niet lang kennen en het heeft ons allemaal al verrast in bepaalde opzichten. Daarom blijf ik ‘voorzichtig’ optimistisch. Het feit dat we apen kunnen beschermen én dat het bij die apen lukt na de eerste dosis, stemt mij hoopvol dat het ook bij de mens kan werken.’
Met welke apensoort experimenteerden jullie?
‘Met resusapen. Hun genoom staat zeer dicht bij dat van de mens.’
‘De eerste grote test plannen we begin najaar en zal gebeuren in de gebieden waar het virus op dat moment het meest actief is’
Hoeveel vrijwilligers hebben jullie maximaal nodig?
‘Dat is afhankelijk van het stadium van de studies. Voor Fase I hebben we in totaal een duizendtal mensen nodig. Voor Fase II ook een paar honderd. Als je het straks over de werkzaamheidsstudie hebt, dan gaat het over tienduizenden mensen.’
Die laatsten zijn dan verspreid over de hele wereld?
‘Die veiligheids- en werkzaamheidsstudies zijn gepland in gebieden waar het virus op dat moment sterk aanwezig is. We werken daarvoor samen met epidemiologen, zodat we van heel nabij kunnen zien waar de epidemie op dat moment woedt. Daar doen we dan die studies. Zoals het er nu uitziet, zou dat in de VS zijn, alsook in Brazilië, Chili en Zuid-Afrika.’
Die werkzaamheidsstudie, wanneer hopen jullie die dan te beginnen?
‘Dat is erg afhankelijk van de gegevens die we zullen binnenkrijgen na ons Fase I-onderzoek. In de veronderstelling dat dat succesvol is, plannen we de werkzaamheidsstudie in de tweede helft van september, of begin oktober.’
Dat is toch ongezien snel.
‘Dat is inderdaad bijzonder snel. Maar het grote voordeel van het vaccin dat wij nu gebruiken is dat we het beschouwen als een ‘platform’, waarmee we al ervaring hebben door andere researchprojecten. We hebben met andere vaccins in het verleden al meer dan 60.000 mensen gevaccineerd met die aanpak. Dat wil dus zeggen dat je wel min of meer weet waaraan je begint.’
Als alles goed gaat, komen jullie dus in het voorjaar 2021 al met een vaccin.
‘Dat is inderdaad nog altijd een verdedigbare aanname, nog steeds ervan uitgaande dat onze studies, die gepland zijn om succesvol te zijn, goede resultaten blijven opleveren. En op het ogenblik dat je de Fase III-studie uitvoert, is de timing van het resultaat natuurlijk sterk afhankelijk van het feit dat er op dat ogenblik nog voldoende virus circuleert. Uiteindelijk zal de duurtijd van die studie namelijk bepaald worden door de hoeveelheid infecties die je observeert in die studie zelf. Want het blijft natuurlijk een event-driven onderzoek. Je hebt dus een bepaald aantal infecties nodig om een unblinding (het opheffen van de blindering van geneesmiddelen, red.) te kunnen doen en na te gaan of er inderdaad veel meer infectiegevallen zijn in de placebogroep dan in de groep met gevaccineerden. Dus op basis van de aanname dat het aantal infecties in die studiegebieden hoog genoeg is, gaan we ervan uit dat in het voorjaar 2021 ons eindpunt bereikt zal zijn.’
Jullie moeten eigenlijk hopen dat de infectie-golf nog een tijdje doorgaat in de gebieden die jullie willen bestuderen.
‘Niet alleen wij. Dat geldt voor alle onderzoekers die hierop werken. Dat is het paradoxale: als er dus geen virus meer is, kun je ook niet aantonen dat het vaccin werkt. Maar het lijkt er niet op dat het virus heel snel zal verdwijnen. Samen met epidemiologen kijken we ook naar modellen die proberen te voorspellen waar de epidemie op dat moment zal staan, maar dat is zoals met het voor-spellen van het weer: voor een paar weken lukt dat, maar als we verder willen kijken dan zes weken, dan wordt het zeer onvoorspelbaar.’
Zoals het er nu uitziet: hoe effectief zal het eerste vaccin van J&J zijn als het op de markt komt? Zal het in één dosis toegediend worden, of meermaals?
‘Eigenlijk mikken we op de twee manieren. We gaan twee schema’s evalueren. Het eerste schema werkt met één shot, het andere met twee shots. Beide hoeven elkaar niet uit te sluiten. Als je in een urgentiesituatie zoals nu wilt overgaan tot een massa-vaccinatie en grip wilt krijgen op de epidemie, dan is het algemeen geweten dat je liefst een one shot-vaccinatie hebt, voor een snelle start van de virusbescherming. Dan moet je eventueel bereid zijn tot een trade-off naar bijvoorbeeld de duurzaamheid van die bescherming. Daartegenover staat dat je ‘in vredestijd’ een vaccin nodig hebt dat een robuuste protectie geeft, ook in tijdsduur. En eigenlijk heb je dan wellicht de twee verschillende manieren van gebruik van het vaccin: als je wilt ingrijpen in een urgente situatie, dan doe je dat met één enkel shot. Zelfs als dat geen maximale protectie oplevert, of niet duurzaam is, dan heb je nog steeds een goede manier om de transmissie van het virus te onderbreken en grip te krijgen op de epidemie. Voor de duurzaamheid kun je dan kijken naar een tweede shot.’
‘Binnen de 28 dagen na toediening van het vaccin ben je beschermd’
Hoelang duurt het tot iemand via jullie test-vaccin de goede immuunrespons ontwikkelt?
‘Wij gaan in de werkzaamheidsstudies daarrond meten vanaf dag 28. Dus in week vier na de eerste injectie. Het wordt algemeen aangenomen dat een vaccin niet kan werken de dag na de toediening ervan. Bovendien doet elk vaccin dat een beetje anders. Ook hier zullen de data het moeten uitwijzen, maar het is logisch dat je na vier weken een betere bescherming zult hebben dan na een dag. Ergens in die eerste vier weken na de toediening van het vaccin zal de bescherming zijn intrede doen.’
Wat is de huidige verwachting bij J&J qua immuniteit? De gevaccineerde krijgt 100 procent neutraliserende antilichamen?
‘De gouden standaard van de vaccinmakers is dat je iedereen beschermd wilt zien en dus is het logisch dat je streeft naar een zo goed mogelijke protectie. Dat wil zeggen dat de grote meerderheid van de gevaccineerden neutraliserende antistoffen moét hebben. Zeggen dat het 100 procent moet zijn? Ik denk niet dat er veel vaccins zijn die 100 procent bescherming geven. Zodra je over de 90 procent zit, denk ik dat je al heel blij mag zijn.’
Hebt u al zicht op de tijdsduur van de verhoopte immuniteit?
‘Dat weet op dit moment niemand. Vergeet niet dat dit een virus is dat een jaar geleden nog niet bestond en waarvan we de genetische code pas hebben sinds januari 2020. We zijn nu goed acht maanden verder, maar niemand kan nu al zeggen hoe duurzaam de antistoffen van het vaccin zullen zijn. Wij hopen, op basis van de andere vaccins die we via dezelfde weg ontwikkeld hebben, dat het vrij goed zal zijn en dat het misschien beter is dan dat je ziet na een natuurlijke infectie met het virus. Maar ook dat zullen de data ons nog moeten vertellen.’
‘Voorjaar 2021 blijft ons streefdoel’
Zal het vaccin dit virus helemaal stoppen, of zal het alleen de symptomen van de ziekte verlichten?
‘Dat is een heel goede vraag en het is ook iets wat niemand met zekerheid weet. We weten dat het met om het even welk vaccin gemakkelijker is om mensen te beschermen tegen ernstige vormen van de ziekte dan tegen de ziekte zelf. Neem nu een windpokkenvaccin bij kinderen: als je daar één enkele dosis van geeft, dan is dat voor meer dan 90 procent werkzaam tegen een ernstige vorm van de ziekte. Maar als je in detail gaat kijken, dan stel je maar 50 procent absolute bescherming tegen infectie vast. Maar de effecten van de doorgebroken infecties zijn dan zeer mild, ze leveren slechts een paar huidletsels op en de kinderen zijn totaal niet ziek. Voor vaccins weet je: de holy grail is natuurlijk volledige immuniteit, dat je helemaal geen infecties hebt. Maar iedereen zal waarschijnlijk al zeer tevreden zijn als je voorkomt dat mensen ziek worden. Want dan is het ook geen bedreiging meer voor de maatschappij.’
Stel dat jullie begin 2021 het licht op groen zetten. Wanneer is het vaccin dan op de markt?
‘De productie is al bezig. Wij namen de beslissing om at risk te produceren. Dat betekent dat we al begonnen zijn met het vaccin te produceren nog voordat de resultaten van de klinische studies bekend zijn. Maar uitspraken doen over wanneer het dan uiteindelijk op de markt zal komen is zeer moeilijk, omdat de gezondheidsautoriteiten zich daar natuurlijk ook moeten over uitspreken, dat heeft ook tijd nodig. In elke geval blijven wij bij de ambitie om tegen eind 2021 een jaarlijkse capaciteit van één miljard dosissen te hebben.’
Wat gaat één dosis kosten?
‘Dat is nog erg vroeg om daarop te antwoorden, maar we gaan not-for-profit werken tijdens de periode van pandemie. Dat moet ons toelaten het vaccin aan te bieden tegen de kostprijs van een gewoon griepvaccin. Zo rond de 10 euro.’
Wie krijgt het eerst?
‘In het begin gaat de prioriteit naar daar waar ze het hoogst nodig zijn qua vaccinatie. Maar dat zijn beslissingen die door beleidsmakers genomen moeten worden, niet door ons bedrijf. Maar het lijkt me logisch dat er eerst wordt gekeken naar de risicogroepen. Daar zijn gezondheidswerkers bij, en als blijkt dat het werkzaam is bij 65-plussers zal dat ook een groep zijn waaraan mogelijk gedacht wordt. Ook de regio’s of landen waar de epidemie op dat moment het sterkst woedt, zullen overwogen worden, maar er kan beter internationaal overleg zijn over hoe de verdeling moet gebeuren.’
Vroeger begon de ontwikkeling van een nieuw vaccin vaak met een stukje onschadelijk gemaakte ziekteverwekker. Een dood of gehandicapt virus, of een stukje van zijn omhulsel. Vervolgens zocht de vaccinmaker net zo lang tot hij een vaccin had dat werkzaam én veilig was. Maar jullie doen het met DNA, via de AdVac-technologie van Janssen Pharmaceutica. Hoe werkt dat?
‘De klassieke manier voor het maken van een vaccin is dat je een stukje van het virus gebruikt om antilichamen aan te maken. Maar bij Janssen Pharmaceutica zijn we op een nieuwe manier gaan denken. We laten de gevaccineerde zélf antigenen aanmaken; dat heeft het voordeel dat ons immuun-systeem die beter herkent. We werken daarbij met de genetische code (DNA) van het virus. Om een kandidaat-COVID-19-vaccin te maken hebben we dus een stukje van het genoom van het coronavirus nodig. En wel zeer specifiek het stukje DNA dat gecodeerd is voor het uitstulpende eiwit van het virus dat zich vastkoppelt aan menselijke cellen en zo een toegangspoort vindt om onze longcellen binnen te dringen. Vergelijk het met een sleutel die op een slot past.’
Kan de aanmaak van een werkend vaccin nog sneller komen van uw collega’s uit Oxford en China?
‘Het kan sneller, omdat zij sneller in hun klinische studies zaten. Het lijkt me niet onmogelijk dat zij het signaal dat hun vaccin werkt vroeger zouden oppikken. Ik denk dat het goed nieuws zou zijn voor de wereld, mocht dat het geval zijn.’
Want we hebben meerdere vaccins nodig?
‘Ongetwijfeld. Het beste nieuws dat er kan komen is dat één van de vaccins effectief ook werkt, omdat het de hypothese zou bevestigen dat dit soort van immuunrespons bescherming kan uitlokken. In wezen zijn we allemaal met hetzelfde doel bezig. Het doel is immuunrespons op te wekken tegenover dat spike-eiwit van het virus, en ieder-een hoopt dat dat leidt tot bescherming. Als ie-mand aantoont dat dat inderdaad bij de mens het geval is, dan is dat enorm goed nieuws, want dat betekent dat er meerdere kandidaten de eindmeet zullen halen. De wereld heeft namelijk meerdere vaccins nodig.’
Is er al een nieuw genotype ontdekt van het virus? En zo ja, verandert dat het onderzoek naar een doeltreffend vaccin?
‘We volgen dat van nabij. Er zijn inderdaad een aantal mutaties opgetreden, maar tot hier toe zien we dat de neutralisatie van die mutanten nog al-tijd oké is. Het is ook een gegeven dat COVID-19 trager muteert dan een griepvirus omdat het een zelfkopiërend mechanisme heeft. Dus ook wat dat betreft zijn we voorzichtig optimistisch, maar het moet zeker in het oog gehouden worden. Ooit kan zo’n vervelende mutatie wel gebeuren, maar dan moeten we snel schakelen naar een gewijzigd vaccin en krijg je hetzelfde verhaal als met het voortdurend wijzigende griepvaccin.’
Moeten we het vaccin volgens u straks verplichten?
‘Dat is aan de beleidsmakers. Maar verplichting vind ik altijd een zeer zwaar woord. Ik geloof meer in het gezond verstand van mensen om te overwegen of het al dan niet nodig is om zichzelf en anderen te beschermen.’
Kan het bij jullie alsnog mislukken? Hoe groot acht u die kans?
‘Het feit dat we bescherming bij apen vastgesteld hebben, al na een eerste toediening, stemt me zeer optimistisch. Maar het blijft nog steeds een researchproject, met veel onbekenden. Een vraag die onbeantwoord blijft tot vandaag is of de immuunrespons die we opwekken zal leiden tot bescherming bij de mens en of die zal beschermen tegen infectie en/of ernstige ziekte. Dat is een vraag die zich niet alleen voor ons vaccin stelt, maar voor alle vaccins.’
