Door Alicja Gescinska 

Hij is een dag ervoor aan cataract geopereerd. Het loopt in Australië al tegen tien uur ’s avonds aan. En toch heeft hij niets van zijn beredeneerde gedrevenheid en gedreven beredeneerdheid verloren, wanneer ik hem spreek. Peter Singer geldt al vele decennia als een van de belangrijkste filosofen van progressieve signatuur. Hij is een filosoof die de daad bij het woord voert en de wereld niet enkel probeert te begrijpen, maar ook beter te maken. Over die betere wereld koestert hij echter weinig illusies. ‘Het lijkt mij te optimistisch om te denken dat er een significant betere wereld na COVID zal zijn.’

Peter Singer is het boegbeeld van de hedendaagse utilitaristische filosofie, die probeert moeilijke morele kwesties en ethische vraagstukken op te lossen door een zo rationeel mogelijke afweging te maken van geluk en pijn. Op welke manier maximaliseren we geluk, op welke manier kunnen we het lijden zo klein mogelijk houden? Het antwoord op die vraag werd het richtsnoer in sociale, economische, politieke vragen van morele aard. Die benadering wordt niet door iedereen gesmaakt. Critici vinden dat utilitaristen mensen reduceren tot een getal, een becijfering. Het morele is geen kwestie van calculus. Sommige critici vinden dat de mens zelfs ontmenselijkt wordt in de utilitaire ethiek. 

Singer heeft door de jaren heen dan ook bakken kritiek over zich gekregen. Toen ik enkele jaren geleden met hem in een debat zat in Leuven, was het onthaal er zo uitgesproken vijandig, dat ik op den duur zelf de zienswijzen van Singer begon te verdedigen. Uiteindelijk zijn een oprechte betrokkenheid op het welzijn van zijn medemens en een bezorgdheid om de mensheid de nobele drijfkracht van Singers denken. Je kunt het met hem oneens zijn. Maar de moed om in heel moeilijke kwesties toch een standpunt in te nemen, moet je hem nageven. 

‘Ik ben dat gewend. Ik ervaar twee soorten vijandigheid. Eén is misschien geen vijandigheid te noemen: de kritische reactie die je van filosofen verwacht. Dat is de aard van de discipline en dat is goed. Outsiders vinden dat soms wat vreemd. Ik herinner me dat ik ooit in een seminarie over ethiek en dierenrechten zat waarin mensen van mijn eigen vakgroep heel kritisch waren over mijn denkbeelden. Nadien vroeg iemand: ‘Hoe kun je met zulke collega’s werken?’ Ik lachte. De collega die zo scherp in discussie ging, was eigenlijk een goede vriend van me. Maar in een seminarie verdedigt hij zijn standpunt, en dat is anders dan het mijne.’

En de andere vijandigheid? 

‘De tweede vijandigheid vloeit voort uit mijn visie op euthanasie, dierenwelzijn, en dergelijke ethische kwesties, waarbij men het debat gewoon niet meer wil aangaan. Vijandigheid ten aanzien van mijn ideeën stoort me niet, zolang mensen luisteren en vragen stellen. Het stoort me wanneer mensen een beschaafd debat willen tegenwerken. Een goed debat is cruciaal.’ 

Je bent nu in Melbourne. Normaal zou je nu in Princeton moeten zijn. Je doceert er al vele jaren in de herfst.

‘De lessen gebeuren nu online via Zoom. Dus ik kan het van hier doen. Dat gaat goed. Het is niet hetzelfde als in levenden lijve lesgeven. Ik weet niet of je over Melbourne en Australië hebt gehoord, maar we hebben hier een van de langste en hardste lockdowns gehad: 111 dagen. Mensen konden hun huis enkel voor heel specifieke redenen verlaten. Er was een avondklok, een mondmaskerplicht, en nog meer. Onze lockdown was heel strikt, maar heel succesvol. Toen de lockdown begon, hadden we meer dan 700 gevallen per dag. De laatste drie weken: zero.’

‘Als mensen mij vragen wat ze kunnen doen om de wereld beter te maken, zeg ik altijd: wees een actieve burger. Daarmee bedoel ik: stem, neem deel in politieke bewegingen. Dat is belangrijker dan zelf voorbeeldig te leven, de auto in te ruilen voor de fiets, en vegan te worden.’

Viel de lockdown je zwaar? 

‘Persoonlijk niet. Ik kon verder met mijn werk. Een groot deel van mijn leven is schrijven en lezen. Dat kon ik allemaal blijven doen. De bibliotheek van Princeton stelde alles online beschikbaar op verzoek. Het grootste probleem was dat we geen familie konden zien. Een van de redenen waarom we in Melbourne wilden blijven, was precies om onze kinderen en kleinkinderen te kunnen zien. Maar dat moest dus ook via Zoom gebeuren.’

‘Je redt meer levensjaren wanneer je een zeventigjarige vaccineert dan een negentigjarige. Dat is wat een utilitarisme voor staat. We moeten geen levens redden, maar levensjaren.’ 

Koester je de hoop dat de postcoronawereld beter wordt? Zullen we bewuster, trager leven en zal het milieu er beter aan toe zijn?

‘Ik ben daar nooit heel optimistisch over geweest. De krachten die ons op een niet zo ecologische manier doen leven, zijn nog altijd aanwezig. Die zullen niet snel verdwijnen. Wanneer er een vaccin is en het virus onder controle is, zal veel van onze oude levenswijze terugkeren. Sommige aspecten kunnen misschien ten goede veranderen. Misschien beseffen we nu beter hoeveel we online kunnen doen. Je hoeft je niet noodzakelijk te verplaatsen voor een vergadering en meetings. Maar het lijkt mij te optimistisch om te denken dat er een significant betere wereld na COVID zal zijn.’ 

Het utilitarisme krijgt vaak de kritiek dat morele kwesties, vragen over leven en dood geen kwestie van calculatie zijn. Maar in deze crisis hebben we gezien dat calculus toch ook onvermijdelijk is. Wanneer de zorg onder druk komt: wie red je, wie niet? Je moet afwegingen en criteria hebben die op calculus steunen.

‘Tot op zekere hoogte is deze crisis een overwinningvan het utilitarisme. Je ziet dat in de afweging wanneer het aantal bedden op de intensieve zorg beperkt is. Je ziet het met de vaccinaties. De Nederlandse benadering is dat eerst de oudste mensen gevaccineerd worden. Ik denk dat dit niet de juiste benadering is. Zeker extreem oude mensen niet, ouder dan negentig. Ja, het risico is hoog voor hen, maar je redt hen maar voor enkele extra jaren. Waar ik wel mee instem is dat er prioriteit wordt gegeven aan mensen met onderliggende aandoeningen. Dat houdt steek. Die mensen hebben nog veel jaren te leven als ze goede zorg krijgen. Je moet een calculatie maken: hoeveel groter is het risico voor een negentig- of zeventigjarige en hoe groot is de levensverwachting? Dat laatste moet de doorslag geven. Je redt meer levensjaren wanneer je de zeventigjarige vaccineert. Dat is wat een utilitarist zou doen en wat we zouden moeten doen. We moeten geen levens redden, maar levensjaren.’ 

En het actieve deel van de bevolking. Zij dragen grote lasten in de samenleving. Sommigen vinden dat zij voorrang moeten krijgen.

‘Mensen in de gezondheidszorg zijn een speciaal geval. We hebben hen nodig om nog meer levensjaren te redden. Dus zij zijn ook prioriteit. Maar jongeren, twintigers, dertigers met weinig risico op overlijden of zware symptomen, aan hen zou ik geen prioriteit geven.’ 

Calculaties in morele kwesties doen mensen ongemakkelijk voelen. Waarom? 

‘Mensen denken altijd over specifieke individuen, iemand die ze liefhebben. Dan zeggen ze: je mag hen niet reduceren tot een cijfer of calculatie. Maar zowat iedereen heeft iemand graag of is geliefd en diens dood is altijd een zwaar verlies. Zelfs voor een negentigplusser is dat ongetwijfeld zo. Maar dan identificeer je een individu met statistiek, en emotioneel wint het individu het altijd van de statistiek. Ik kan daar begrip voor opbrengen, maar als systematische benadering is dat niet verdedigbaar is. Iedereen is iemand voor iemand.’ 

Filosofie kan wel helpen, maar het is toch ook geen handboek voor het oplossen van morele vraagstukken?

‘Het doel van filosofie is begrijpen. De dingen van de wereld en onszelf begrijpen. En ook: hoe we moeten leven. Filosofie biedt antwoorden op wat niet ontdekt wordt door empirische wetenschappen. En dat kan helpen om de wereld te veranderen en te verbeteren.’

‘Mensen zeggen: je mag mensen niet reduceren tot een cijfer of calculatie. Maar zowat iedereen heeft iemand graag of is geliefd en diens dood is altijd een zwaar verlies. Iedereen is iemand voor iemand.’ 

Dat is de bekende uitspraak van Marx: filosofen moeten de wereld niet louter begrijpen, maar veranderen. 

‘Niet enkel Marx meende dat, hoor. Socrates vond dat ook. Als mensen bepaalde inzichten begrijpen, kunnen ze ernaar leven. Beter begrijpen hoe te leven, helpt om beter te leven. Wat is waarheid? Wat is onwaarheid? Hoe kunnen we dingen weten? Het is belangrijk en goed om daarover na te denken. Immers, uiteindelijk beïnvloedt dat hoe we zullen leven. En dat is de beste rechtvaardiging van de filosofie: hoe we denken, verandert hoe we leven.’ 

Toch zijn de meeste filosofen niet zo actief bezig met de praktische toepassing van hun denken. Is dat geen probleem?

‘Het is jammer wanneer filosofen een theorie hebben dat de wereld moet veranderen, maar dat ze zelf en hun leven niet veranderen. Maar sommige denkers vinden dat de wereld helemaal niet moet veranderen. Marx was een reactie op Hegel. Hegel vond de wereld min of meer goed was zoals die was. Zijn filosofie rechtvaardigde de 19^de-eeuwse burgerlijke maatschappij van Pruisen. Marx ging tegen die status quo in.’

Er is een hele beweging in het kielzog van jouw denken ontstaan: over de hele wereld zijn er aanhangers van het ‘effectief altruïsme’.  

‘Ja, daar ben ik heel blij om. Mijn ideeën die soms aangehaald worden door die EA-beweging, gaan terug op een tekst die ik begin jaren ’70 schreef: Famine, Affluence and Morality. Terwijl de beweging zelf nog maar een tiental jaar oud is. Waarom duurde het veertig jaar voor mensen ernaar begonnen te leven? De tijd was er lang niet rijp voor. Ik gaf ooit een gastlezing in Harvard en werd er als volgt geïntroduceerd aan de studenten: Singer schreef een interessant artikel dat stelt dat we een groot deel van ons geld moeten geven aan heel arme mensen. Dat is uiteraard een extreme conclusie. Het is jullie taak als studenten om te zoeken wat er fout is met zijn argumentatie. Het ziet er plausibel uit, maar er moet wel iets fout mee zijn, want zo’n conclusie is te veeleisend. Dat was hoe de tekst inderdaad toen onthaald werd. Er moet iets fout mee zijn.’

En wanneer was de tijd er dan wel rijp voor?

‘In de 21^e eeuw. Het begon met een groep filosofiestudenten in Oxford. Zij dachten: niet het artikel is het probleem, maar de wereld en hoe we leven zijn het probleem. Dankzij het internet konden deze studenten zich beter organiseren, contact leggen met anderen die er ook zo over dachten. Zo werd de EA-beweging mogelijk. Er zijn heel wat vreselijke dingen aan het internet, maar toch ook wel goede dingen.’

Zijn er nog ideeën in je filosofie waarvan je hoopt: dat hier ook maar een beweging uit ontstaat?

‘Ik zou willen dat mijn ideeën over klimaatsverandering effectiever zouden zijn. Mijn opvattingen daaromtrent worden gedeeld door veel denkers, hoor. Maar het zou goed zijn mochten ze meer mainstream worden. Dan zouden we er meer aan doen.’

Onlangs verscheen in Nederland een veelbesproken boek. De centrale stelling daarin is: nee, een betere wereld begint niet bij jezelf. Als je iets wil doen voor klimaat en milieu heb je grootschalige plannen nodig. Het doet er niet zo veel toe dat je zelf heel ecologisch, bewust probeert te leven. 

‘Als mensen mij vragen wat ze kunnen doen om de wereld beter te maken, zeg ik altijd: wees een actieve burger. Daarmee bedoel ik: stem, neem deel in politieke bewegingen die politieke daden stellen. Dat is belangrijker dan zelf voorbeeldig te leven en de auto in te ruilen voor de fiets, en vegan te worden. Wat wel is: wanneer voldoende mensen bewuster leven, zal de overheid voelen dat er een groter draagvlak is voor maatregelen die milieu en klimaat ten goede komen. De mensen die nu al ‘groen leven’zijn pioniers, ze tonen de weg hoe we kunnen leven. Ze maken het makkelijker voor overheden om acties te ondernemen.’ 

Mensen moeten politiek bewust en betrokken zijn. Het is niet voldoende: ik leef zelf groen en bewust, maar politiek, dat interesseert me niet.

‘Geen interesse in politiek hebben, is een defaitistische houding. We zullen er niet komen zonder politiek. Het is allemaal goed en wel wanneer je gewoon in het groen leeft, volledig zelfvoorzienend bent, niets van fossiele brandstoffen gebruikt, je ecologische voetafdruk zo klein mogelijk houdt. Maar als je jezelf van de wereld isoleert, faal je in datgene wat misschien wel even belangrijk is als al de rest: een politieke daad stellen. Zonder veranderingen in de politiek zullen we geen catastrofale veranderingen in het klimaat kunnen vermijden.’

Zullen we die vermijden?

‘Moeilijk te voorspellen, maar ik geef de hoop niet op. Ik denk dat het mogelijk is, maar de tijd dringt. Had Trump gewonnen, was ik nog pessimistischer: zonder de Verenigde Staten is het hopeloos. Biden heeft een sterk klimaatbeleid. De Verenigde Staten zullen weer meedoen met het Akkoord van Parijs. John Kerry is aangesteld als speciaal gezant voor klimaat. Dat geeft iets van hoop. Het creëert meer mogelijkheden dan onder Trump.’

Hoor ik een sigh of relief?

‘Oh, absolutely! De ochtend na de verkiezingen, toen het eerst leek dat Trump het veel beter deed dan verwacht, dat woog zwaar. Maar daarna werd het gevoel van opluchting des te groter. Onder Biden zullen de Verenigde Staten zich weer met de wereld verbinden op positieve wijze: klimaat, handel, de controle van het virus in de Verenigde Staten. En hopelijk spelen de Verenigde Staten ook nog een positieve rol in de distributie van vaccins in de armste landen.’ 

Is het zogenaamde post-truth tijdperk ten einde? 

‘Ik heb nooit geloof gehecht aan waarheidsrelativisme: er is een waarheid voor jou en er is een waarheid voor mij. Dat begon niet met Trump, dat zat in de postmoderne filosofie. Het was heel zorgwekkend toen populisten die boodschap overnamen. Trumps verkiezingsoverwinning gaf een boost aan populisten in Europa en elders. Zo hoop ik dat zijn nederlaag hen nu een slag kan toebrengen. We hebben weer een president met meer respect voor feiten en wetenschap. Ik hoop dat dit zal afstralen op andere landen.’ 

Toch behaalde Trump nog een indrukwekkend aantal stemmen. Klopt het beeld van de Verenigde Staten als buitengewoon verdeeld land?

‘Het is zorgwekkend dat 70 miljoen mensen op hem hebben gestemd, ondanks alles wat hij heeft gedaan. Zonder corona had hij het kunnen halen. De media zijn zo verdeeld in de Verenigde Staten. Veel mensen halen hun informatie uit heel nauwe kanalen. Hun kijk op de wereld raakt daardoor verstoord. Er zijn zeker mensen die op Trump hebben gestemd omdat ze te horen kregen dat Biden ‘het socialisme de Verenigde Staten binnen brengt’. Als ze zien dat dit niet het geval is, zal de polarisatie misschien afzwakken. Maar voorspellingen kunnen we niet maken. In de opleiding filosofie zit geen vak toekomstvoorspellingen.’

‘Trumps verkiezingsoverwinning gaf een boost aan populisten in Europa en elders. Zo hoop ik dat zijn nederlaag hen nu een slag kan toebrengen.’

Maar het is belangrijk om de blik vooruit te richten. Voorbereid zijn. Wat zijn de grootste uitdaging voor toekomst?

‘Klimaatverandering is het meest urgent. Maar er zijn nog andere gevaren en uitdagingen. De bevolkingsgroei is iets om over te blijven nadenken. Een van de boeken waar ik al een tijdje aan werk gaat daarover. Vooral in de armste landen van de wereld zie je dat de bevolkingsgroei daar voor heel specifieke problemen zorgt. Bevolkingsgroei zou meer aandacht mogen krijgen. In de jaren ’70 en ’80 was het een hot issue. Maar door praktijken in India en China is het in diskrediet gebracht. Het is taboe geworden om na te denken over regulering en maatregelen om de bevolkingsgroei af te remmen. Terwijl het juist van het grootste belang en heel zinvol is om daarover na te denken en te praten.’

De wereldbevolking groeit, maar niet de planeet. Zullen we daardoor niet nog meer geneigd zijn tot morele calculus in de toekomst over wat nog wel en niet mag? 

‘Ik hoop dat uiteindelijk meer en meer mensen zullen erkennen dat het lijden verminderen en het stimuleren van levenskwaliteit voor zo veel mogelijk mensen, dé belangrijkste richtsnoer van ons handelen moet zijn. Maar zo’n utilitaristische zienswijze gaat in tegen een aantal andere sterke drijfveren van ons denken en doen, zoals onze neiging om te focussen op identificeerbare individuen. Of religieuze dogma’s die geboortebeperking juist ontmoedigen.’ 

En welke uitdagingen naast klimaat en bevolkingsgroei bedreigen ons voortbestaan nog?

‘In de EA-beweging is er een grote groep die vreest voor andere vormen van uitroeiing van het menselijke ras: andere pandemieën. Het is denkbaar dat we te maken zullen krijgen met dodelijkere en even besmettelijke virussen. Daar ben ik uiteraard ook bezorgd om, en dat is verbonden met een andere bekommernis van me: de voedselindustrie en dierenwelzijn.’

Hoe dan?

‘In Europa is het weliswaar iets beter dan in de Verenigde Staten, en is er meer regulering. Maar de vleesindustrie en de kolossale landbouwbedrijven stellen ons voor veel problemen. Er is het aspect van dierenwelzijn. Zelfs met regulering blijven dieren massaal op elkaar gepakt zitten in een schuur. Mensen zouden vaker vegetarische en vegan alternatieven moeten proberen. Zo kan het mainstream worden en dus goedkoper. Nu is plant based eten nog altijd duurder. Maar los van de prijs, zijn er zoveel pluspunten. De smaak is enorm verbeterd de voorbije jaren. Voor het klimaat is het beter. Voor dierenwelzijn is het beter. En in pandemische tijden is het belangrijk om dit argument te benadrukken: de grote vleesbedrijven en de voedselindustrie zijn broeihaarden voor virussen.’ 

De pandemie zou ons moeten motiveren om meer vegetarisch en vegan te eten?

‘Het coronavirus kwam misschien niet uit een vleesbedrijf. Maar enkele jaren geleden was er een uitbraak van de varkensgriep in de Verenigde Staten door een factory farm. Hetzelfde geldt voor de vogelpest. Experten waarschuwen dat de ontwikkeling van een dodelijkere, besmettelijkere variant daarvan niet ondenkbaar is.’ 

Waar werk je nu aan?

‘Ik neem de drukproef door van een ongewoon project. Ken je het Latijnse boek: De gouden ezel van Apuleius? Het verbaast me hoe weinig mensen dat kennen. Het is een roman. Velen denken dat Cervantes of Swift de roman uitvonden, maar dat gebeurde veel eerder. Het is het verhaal van een man die in een ezel verandert. Het werd me aangeraden door een vriend, omdat ik zo in dierenwelzijn ben geïnteresseerd. In de roman wordt de ezel brutaal behandeld, zoals gebruikelijk was. De schrijver toont veel empathie met de ezel. Tegelijk is het een grappig, soms zelfs erotisch verhaal.’ 

Waarom is het boek niet zo bekend? 

‘Het staat vol digressies. De ezel hoort allerlei verhalen en begint die dan na te vertellen. Het hoofdverhaal verdwijnt daardoor steeds weer naar de achtergrond. Dus wat ik nu heb gedaan, is dit: een editie van het boek maken waarbij al die uitweidingen geschrapt zijn en het verhaal van de man die in een ezel verandert centraal komt te staan. En dat heb ik aangevuld met een essay over de relatie van mens naar dier, in vroegere tijden en nu. En verbazend genoeg heb ik een geweldige uitgever bereidwillig gevonden. Het verschijnt in april.’

Wat is de belangrijkste les die de ezel ons leert?

‘Dieren ervaren pijn en we moeten dieren niet laten lijden. Dat is mijn interpretatie. Misschien was de boodschap in de 2^e eeuw wel heel anders: pas op met magie en tovenarij. Dat kan wel eens fout aflopen. Maar dat is geen les meer voor de mens vandaag.’ 

Was men vroeger al bezorgd om dierenwelzijn?

‘Sommigen wel. Plutarchus schreef op waarderende wijze over dierenwelzijn. In die tijd werden dieren massaal opgeofferd voor spektakel en het vermaak van de mens, zoals in het Colosseum.’ 

Behandelen we dieren nu veel beter? Kijken we binnen tweehonderd jaar terug op onze tijd en denken we: wat een barbaren waren die 21^ste-eeuwers?

‘Ik heb die opvatting alleszins al door zowel conservatieve als progressieve denkers horen verkondigen.’  

Ik hoorde iemand zeggen: over tweehonderd jaar kunnen ze alle standbeelden neerhalen van vleeseters.

‘Ik ben geen fan van het neerhalen van standbeelden. We moeten het slechte dat vroeger werd gedaan erkennen. We moeten niet doen alsof het niet bestond. Misschien hebben sommigen zo’n slechte dingen gedaan dat ze geen standbeeld verdienen. In België zitten jullie zeker met Leopold II. Ik ben geen expert in deze materie, maar misschien is het in dat geval wel gerechtvaardigd om standbeelden weg te halen.’ 

Maar als algemeen principe geldt beter: laat de standbeelden staan?

‘Ik denk dat je mensen niet kunt beoordelen op basis van het slechts dat ze gedaan hebben. Niemand zou er dan goed uitkomen. Wat me onlangs erg trof: de universiteit van Edinburgh had een gebouw naar David Hume vernoemd, een van mijn favoriete filosofen. En dan hebben ze de naam veranderd, omdat iemand een brief opduikelde die zou tonen dat Hume steun verleende aan iemand die in slavenhandel deed. Dat was ongetwijfeld niet goed van Hume. Maar daarnaast deed Hume heel veel goede dingen. We zouden evenwichtiger moeten zijn in ons oordeel over anderen.’ 

We willen heiligen in plaats van mensen. Zelfs Mozart moet eraan geloven. Onlangs werd De toverfluit van hem ‘gecensureerd’. Het zou racistisch en vrouwonvriendelijk zijn, dus werd het libretto opgepoetst.

‘Vegan eten heeft zo veel voordelen. En in pandemische tijden is het belangrijk om dit argument te benadrukken: de grote vleesbedrijven en de voedselindustrie zijn broeihaarden voor virussen.’ 

‘Dat wist ik niet. Daar ben ik geen voorstander van. Ik zou de klemtoon leggen op educatie: kijk hoe we geëvolueerd zijn in onze kijk op vrouwen en mensen met verschillende achtergronden. Je moet niet elimineren, doen alsof iets niet gebeurd is. Wanneer we het verleden oppoetsen, falen we om het verleden te begrijpen.’ 

We zouden beter focussen op onze eigen tekortkomingen dan op die van onze verre voorouders.

‘Dat zou een beter idee zijn.’

We zien onszelf altijd als hoogtepunt van morele ontwikkeling. Maar over honderd jaar zal er ook scherp over ons geoordeeld worden.

‘Onze behandeling van dieren is een van onze grote gebreken. En ook onze veronachtzaming van mensen in extreme armoede. En ons gebrek aan daadkracht inzake klimaatsverandering. Ja, wat zullen onze kleinkinderen van ons denken?’