Door Mick Van Loon
Hoe wonderbaarlijk is het economische wonder van China eigenlijk? De snelle opgang van het land in de afgelopen 40 jaar is in werkelijkheid een triomf van economische basisprincipes: terwijl de staat plaatsmaakte voor de markt, bloeiden de particuliere ondernemingen en handel, versnelde de groei en stegen de inkomens enorm. Maar Xi Jinping, de Chinese leider, keert zich de jongste tijd steeds meer af van die hervormingen. En dat zal gevolgen hebben buiten zijn grenzen.
Het is niet dat Xi het vrije ondernemerschap en de vrije handel helemaal op de schop zet. In november vertelde hij de G20-top dat de nieuwe economische agenda van China ‘geenszins een beleid met gesloten deuren is’ en dat het ‘de wereld meer kansen zal bieden om te profiteren van de hoogwaardige ontwikkeling van China’. Peking sloot zich onlangs ook aan bij het Regional Comprehensive Economic Partnership, een pact van vijftien landen dat een handelsblok creëerde met ongeveer een derde van de wereldbevolking. Een woordvoerder van het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken, noemde het ‘een weerspiegeling van de toewijding aan vrijhandel en een multilateraal handelssysteem’.
Vertel dat maar aan Jack Ma, de oprichter van Alibaba. Peking saboteerde wat een recordbrekende beursintroductie van Ma’s fintechgigant, Ant Group, zou zijn geweest, amper twee dagen voor die zou plaatsvinden in november op de beurzen van Shanghai en Hongkong. De officiële reden die werd gegeven was een wijziging in de regelgeving, maar de echte reden was dat de Chinese autoriteiten Ma wilden straffen omdat hij kritiek had op hun toezicht op de financiële sector.
Een ferme breuk met wat er sinds 1979 in China aan het gebeuren was
Volgens China-waarnemers zouden deze acties kaderen in een nieuwe centrale campagne om de politieke en economische macht van grote particuliere ondernemers, die weigeren de centrale partijlijn te volgen, in te dammen. In een document dat in september werd gepubliceerd, zei de Communistische Partij dat ‘kaderleden binnen de partij meer invloed moeten hebben op de managementbeslissingen van particuliere bedrijven, om ervoor te zorgen dat ze stevig vasthouden aan de correcte, door de staat bepaalde lijn’.
Dat is een ferme breuk met wat er sinds 1979 in China aan de gang was. Deng Xiaoping, een van de voorgangers van Xi, lanceerde eind jaren zeventig de inmiddels beroemde promarkthervormingen in China. Hij begreep dat het land berooid was, omdat het werd gewurgd door de communistische staat en was afgesneden van de wereld. Deng en zijn opvolgers reduceerden gestaag de staatscontrole over particuliere investeringen, handel en zakendoen met het buitenland. Niet gehinderd door overheersende staatsplanners, veroorzaakten energiek ondernemerschap, vermengd met geïmporteerd kapitaal en technologie, een explosie van groei en rijkdom in China.
Toen Xi in 2012 aan de macht kwam, leek hij die hervormingen te volgen. Eind 2013 publiceerde een plenum van de Communistische Partij een economische blauwdruk die veel economen en zakenmensen ervan overtuigde dat er een grote verandering gaande was. Die verandering kwam, alleen niet het soort dat ze hadden verwacht.
Hoewel Xi af en toe markthervormingen doorvoerde – de financiële sector is bijvoorbeeld breder opengesteld voor buitenlandse investeerders en bedrijven – heeft hij over het algemeen een voorkeur getoond voor de zeer zichtbare hand van de staat. Die staat geeft financiële steun aan een breed scala aan hightechindustrieën, waaronder microchips en elektrische auto’s. Staatsbedrijven slokken een groter deel van vitale hulpbronnen op. Het aandeel van particuliere bedrijven in de nationale productie neemt niet langer toe zoals pakweg tien jaar geleden.
Waarom doet Xi dat?
Misschien gelooft Xi dat de industrieën waarop de staatssteun zich richt, te belangrijk zijn om aan de onvoorspelbare vrije markt over te laten. Misschien denkt hij dat een grotere rol voor de staat zijn greep op partij en regering zou kunnen versterken.
Sinds de dagen van Deng was het mantra van de belangrijkste beleidsmakers van Peking ‘hervorming en openstelling’, met nadruk op integratie met de wereldeconomie. Xi wil die integratie nu beperken, of op zijn minst op andere voorwaarden met de rest van de wereld omgaan. China zal je natuurlijk nog steeds veel verkopen.
Xi wil de afhankelijkheid van China van andere landen verminderen, met name van potentiële tegenstanders zoals de Verenigde Staten. Volgens Peking heeft ‘de affaire Huawei’ de gevaren blootgelegd van rekenen op onbetrouwbare buitenlanders. Xi wil ervoor zorgen dat de opmars van China niet kan worden verstoord door politici in Washington of elders.
Xi’s nieuwe strategie, die hij ‘dubbele circulatie’ noemt, splitst het economische wereldbeeld van Peking in twee: een focus op Chinese bedrijven die dingen maken voor lokale consumenten, en een internationale focus op de uitwisseling van het land met de buitenwereld. Hoe dit concept in werkelijkheid zal werken, is niet helemaal duidelijk, maar het duidt op een verschuiving in de economische betrekkingen van China met de rest van de wereld. Peking heeft eerder binnenlandse hervormingen en globalisering samengesmolten tot een krachtige motor voor ontwikkeling. Nu wil het vooral de binnenlandse economie versterken om China te ondersteunen in een onzekere en potentieel meer vijandige mondiale omgeving.
China blijft open for business – als die helpt de eigen belangen te beschermen
In bepaalde opzichten is dat misschien geen slechte zaak: al jaren verwijten economen Peking dat de groei van de economie gezonder zou zijn als ze meer op Chinese consumptie zou vertrouwen dan op investeringen of export. Maar de nieuwe koers kan ook betekenen dat China buitenlandse handel en investeringen zal aangaan op een manier die deze agenda ondersteunt. Met andere woorden, China blijft openstaan voor zaken zolang die de eigen belangen beschermen.
Dat sluit mooi aan bij een ander doel van Xi: zelfvoorziening. Hij is van mening dat China zelfgemaakte vervangers moet maken voor de belangrijkste producten die nu in het buitenland worden gekocht – vooral microchips en andere cruciale technologieën. Zelfredzaam zijn op het gebied van technologie is al lang een Chinese ambitie, maar Xi heeft dat plan in hyperdrive gegooid.
Xi’s regering bereidt ook een systeem voor van ‘sociaal krediet voor bedrijven’, parallel aan een systeem dat bedoeld is voor Chinese burgers. In theorie zou het vervuilers, belastingfraudeurs en andere schurken van bedrijven moeten afschrikken. In de praktijk gaat het om een zoveelste overheidsinstrument om privémanagers in toom te houden.
Klassiek geschoolde economen fronsen de wenkbrauwen bij Xi’s programma. Het is in hun ogen niet wat je moet doen om inkomens en innovatie te stimuleren. Toch moeten we Xi’s plannen niet onmiddellijk afdoen als gedoemd te mislukken. Als een gigantische markt van 1,4 miljard mensen kan China lokale bedrijven van omvang en reikwijdte ontwikkelen zonder zich veel zorgen te maken over de buitenwereld.
Een gok met enorme risico’s
De strategie van Xi is echter beladen met risico’s. Door de staatssector te begunstigen, leidt Xi waardevol geld en talent naar inefficiënte overheidsbedrijven in plaats van naar meer wendbare en creatieve particuliere bedrijven. Dat dreigt zich te vertalen in lage productiviteit – een ramp voor een vergrijzende samenleving die de rijkste landen nog steeds aan het inhalen is. Het zorgt ook voor een oplopende schuldenlast.
De gok van Xi heeft enorme gevolgen voor de nieuwe Biden-administratie. Xi bereidt zich voor op een langdurig conflict tussen ’s werelds twee grootste economieën. Hij wil China beschermen tegen maatregelen die Amerikaans president Joe Biden tegen hem zou kunnen uitvaardigen. Maar daarmee herpositioneert hij ook de Chinese economie in de wereld.
De VS steunden de economische hervormingen van Peking omdat ze hoopten dat iedereen zou profiteren van meer welvaart en veiligheid. Maar als Xi erin slaagt meer te vervangen van wat China van de wereld koopt, zal hij ook de economische grondgedachte ondermijnen die betrokkenheid bij een brutaal autoritair regime tot nu toe rechtvaardigde. Xi hoopt China zo te beschermen tegen isolatie, terwijl zijn strategie die net zou kunnen veroorzaken.
