’s Werelds meestgebruikte drug wordt weleens beschreven als een wondermiddel tegen pijn, angst, depressie en stress. Wat kan cannabis dat klassieke geneesmiddelen niet kunnen? Of zit het effect vooral tussen de oren?
In de Verenigde Staten is een miljardenindustrie ontstaan rond het extract van de cannabisplant. Het wordt verwerkt in cheeseburgers, tandenstokers, tampons en mondsprays. En dan te bedenken dat marihuana ooit verketterd werd als ‘evil weed’. Het kwaadaardige kruid was levensgevaarlijk, veroorzaakte niet alleen psychoses en andere geestelijke aandoeningen, maar vormde ook het opstapje naar harddrugs als cocaïne, opium en heroïne. Bovendien zette het aan tot agressie en zedeloosheid. Vandaag blijkt hetzelfde product onvermoede geneeskrachtige eigenschappen te hebben en veel veiliger te zijn dan traditionele farmaceutica, die wereldwijd honderdduizenden mensenlevens per jaar eist. Is de verheerlijking van medicinale cannabis terecht of schuilt er een addertje onder het gras?
Cannabis sativa is een van de oudste gecultiveerde planten ter wereld. Het vroegste bewijs van het roken van cannabis werd in 2.500 jaar oude graftomben in China gevonden. Grieken en Romeinen gebruikten cannabisbloemen omwille van hun psychoactieve en medische eigenschappen. Tot in de negentiende eeuw schreven artsen cannabis voor als medicijn tegen onder meer tetanus, spierziektes en psychische aandoeningen. Cannabis was in diverse vormen te koop bij de apotheker: tincturen, oliën, zalfjes, etenswaren, zelfs sigaretten. In 1851 werd cannabis opgenomen in de toenmalige medische bijbel Pharmacopoeia of the United States. Er werd bijvoorbeeld in beschreven hoe je extracten van gedroogde cannabisbloemen kon bereiden en gebruiken als pijnstillend en krampwerend middel.
Maar geleidelijk groeide de twijfel of de geneeskracht van cannabis wel opwoog tegen de schadelijke gevolgen. In Britse kolonies als Mauritius en Singapore werd het kruid al in de negentiende eeuw verboden.
Het roken van marihuana als roesmiddel werd in de Verenigde Staten hoe langer hoe meer met Indiase en Mexicaanse migranten geassocieerd. Mede ingegeven door xenofobie nam de angst voor cannabis hand over hand toe. In 1915 werd het middel in Californië en later ook in enkele andere Amerikaanse staten buiten de wet gesteld.
War on Drugs
Uiteindelijk maakte de federale Marihuana Tax Act van 1937 cannabisgebruik voor niet-medische doeleinden illegaal in de Verenigde Staten. Begin jaren zeventig riep de Amerikaanse president Richard Nixon de War on Drugs uit, waarbij gebruikers van cannabis en andere verboden drugs strenger dan ooit vervolgd en gestraft werden. Tegen het advies van de National Commission on Marihuana and Drug Abuse in werd cannabis door Nixon gerangschikt onder de gevaarlijkste drugs, dat wil zeggen: ongeschikt voor medicinaal gebruik en met een hoog risico op misbruik.
Vandaag is medicinale cannabis wettelijk toegelaten in een dertigtal landen en 33 Amerikaanse staten.
Eind vorige eeuw begon het tij echter opnieuw te keren. In 1996 werd uitgerekend in Californië de Compassionate Use Act gestemd. Patiënten met een geldig doktersvoorschrift krijgen sindsdien toelating om marihuana te bezitten en te kweken voor medisch gebruik bij de behandeling van ernstige aandoeningen als kanker, aids, chronische pijn, anorexia en artritis. Enkele landen volgden: Canada legaliseerde medicinale cannabis in 1999, Nederland in 2003. Uruguay tekende in 2013 voor een wereldprimeur door het gebruik van cannabis volledig te legaliseren; de overheid controleert er de productie, van oogst tot distributie. Vandaag is medicinale cannabis wettelijk toegelaten in een dertigtal landen en 33 Amerikaanse staten.
‘Meer nog, in onder meer Canada, Uruguay en sommige Amerikaanse staten kunnen patiënten hun eigen medicinale cannabis kweken’, zegt Patrick Dewals, auteur van het standaard werk Medicinale cannabis: Meer dan een medische kwestie. ‘In Thailand is de productie van cannabis voor medische doeleinden niet alleen in handen van erkende bedrijven, maar richt de Maejo University in Chiang Mai ook cursussen in waar mensen leren hoe ze thuis zelf medicinale cannabis van hoge kwaliteit kunnen telen. Voor veel patiënten is dat een enorme kostenbesparing als je bedenkt hoe duur de farmaceutische behandeling van een chronische aandoening kan zijn. Verschillende artsen en onderzoekers die ik hierover polste, zijn voorstander van eigen teelt, maar verwachten dat slechts een klein percentage van de patiënten ervoor zal kiezen. Ze willen medicinale cannabis van degelijke kwaliteit gewoon bij de apotheek kunnen afhalen.’
Legalisering afdwingen
Voor alle duidelijkheid: Dewals is een fervent voorstander, maar zelf geen gebruiker van medicinale cannabis. Dat die in ons land nog altijd illegaal is, vindt hij onbegrijpelijk. Met een aantal misnoegde patiënten en artsen spande hij begin 2019 een rechtszaak aan tegen de Belgische overheid, omdat die volgens hem zieke mensen een werkzame en ongevaarlijke behandeling ontzegt. ‘Wat het legaliseren van medicinale cannabis betreft, heb ik weinig hoop en vertrouwen in de politiek. Er bleef voor mij slechts één manier over om de huidige impasse te doorbreken, namelijk de rechterlijke macht inschakelen. Volgens het advocatenteam van mr. Walter Van Steenbrugge is het mogelijk om de Belgische overheid in gebreke te stellen wegens het niet legaliseren van cannabis voor medische doeleinden. Hiermee schendt de overheid namelijk het fundamentele mensenrecht op bescherming van de gezondheid, en het recht op gezondheidszorg als onderdeel van het recht op het leiden van een menswaardig bestaan en van het recht op leven. Deze rechten worden door de Belgische grondwet en verschillende internationale verdragen, waaronder het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, gewaarborgd.’
De illegaliteit van medicinale cannabis druist volgens Dewals niet alleen in tegen het recht van patiënten om een zo hoog mogelijke gezondheidsstandaard te bereiken. ‘Mensen die vandaag medicinale cannabis gebruiken, worden daarenboven vaak gestigmatiseerd en riskeren strafrechtelijke vervolging. Uit de medische ethiek volgt nochtans dat goedgeïnformeerde volwassen patiënten zelf moeten kunnen kiezen welke behandelwijze ze verkiezen, ook als dat het gebruik van medicinale cannabis is. Ik schat dat tienduizenden patiënten in België hun lijden zouden kunnen verzachten dankzij het gebruik van medicinale cannabis.’
‘Deze rechtszaak is tot dusver een kwestie van aftasten geweest, waarbij we als eisende partij herhaaldelijk van strategie moesten veranderen. Op onze dagvaarding kwam een afwijzende respons vanuit het ministerie van Volksgezondheid. In een schrijven liet minister Maggie De Block ons vorig jaar weten dat de ingebrekestelling ‘iedere grond mist’. Daar zijn wij het uiteraard niet mee eens. Uit vrees dat men de rechtszaak op de lange baan probeerde te schuiven, beslisten we om een nieuwe rechtszaak in kortgeding te starten. Die werd midden juni ingeleid.’
Parlementair onderzoek
Maar hoe zit het nu eigenlijk met de werkzaamheid van cannabis als geneesmiddel? De Britse hoogleraar neurologie Mike Barnes heeft zich in het onderzoek naar de effectiviteit van medicinale cannabis vastgebeten. Dat daarover geen unanimiteit onder wetenschappers bestaat, verbaast hem niet. De tegenstrijdige visies op cannabisgeneeskunde hebben volgens Barnes te maken met de complexiteit ervan. ‘Om te beginnen bevat cannabis ongeveer 540 chemische componenten, waaronder polyfenolen zoals terpenen en flavonoïden. Van de meer dan honderd fytocannabinoïden of bestanddelen die je uitsluitend in cannabis vindt, zijn THC en CBD de bekendste werkzame stoffen. THC of tetrahydrocannabinol is de psychoactieve stof die cannabisgebruikers high of stoned maakt en verslavend kan zijn, terwijl CBD of cannabidiol de hersenen niet beïnvloedt en daarom ook geen afhankelijkheid in de hand werkt. CBD is een antioxidant, dat het roesverwekkende effect van THC tempert.’
‘Medicinale cannabis kan wellicht dienen om eetlust op te wekken bij mensen die chemotherapie ondergaan’
Barnes Report
In 2016 werd Barnes door een Britse parlementaire onderzoekscommissie, de All-Party Parliamentary Group for Drug Policy Reform, gevraagd om samen met zijn dochter, klinisch psychologe Jennifer Barnes, een rapport op te stellen over de therapeutische en medicinale effecten van cannabis. Dat rapport heet officieel Cannabis: The Evidence for Medical Use, maar staat ook bekend als het Barnes Report. ‘We vonden in de wetenschappelijke literatuur voldoende bewijs voor de werkzaamheid van medicinale cannabis bij angst, chronische pijn, misselijkheid en braken ten gevolge van chemotherapie en spierspasmen bij multiple sclerose.’
‘Voor het onderdrukken van angst is CBD verantwoordelijk, bij de andere aandoeningen speelt THC een belangrijke rol.’
‘Daarnaast blijkt er matig bewijs te zijn voor de werkzaamheid van medicinale cannabis bij onder meer fybromyalgie, bepaalde symptomen van de ziekte van Parkinson zoals stijfheid en tremor, posttraumatische stressstoornis en slaapstoornissen. Medicinale cannabis kan wellicht ook dienen om eetlust op te wekken bij mensen die chemotherapie ondergaan. Toen ons onderzoek al afgelopen was, werd overtuigend aangetoond dat epilepsiepatiënten ook gebaat zijn bij een behandeling met medicinale cannabis, waarbij vooral CBD een gunstig effect heeft.’
Cannabinoïdereceptoren in ons brein
De heilzame werking van medicinale cannabis houdt volgens Barnes verband met het endocannabinoïdesysteem (ECS) in het menselijk lichaam. Dat systeem werd begin jaren negentig ontdekt door de Bulgaars-Israëlische professor Raphael Mechoulam. In ons brein en bepaalde organen blijken er zich cannabinoïdereceptoren te bevinden en chemische stoffen die aan deze receptoren binden. Het ECS heeft tal van belangrijke functies, waaronder het onderdrukken van pijn, de controle over beweging en de bescherming van zenuwcellen. Verder spelen lichaamseigen cannabinoïden een rol in metabolische, inflammatoire en immunologische processen en mogelijk ook in het bedwingen van tumorgroei. Het lijkt erop dat medicinale cannabis helpt bij mensen door de werking van het ECS na te bootsen, maar of dat werkelijk zo is, moet verder onderzoek uitwijzen.
Vader en dochter Barnes stelden bovendien vast dat de kortetermijneffecten van cannabis over het algemeen mild zijn en goed verdragen worden. Ze onderzochten ook of er een causaal verband bestaat tussen cannabisgebruik en schizofrenie. Hun conclusie was dat die link waarschijnlijk bestaat bij mensen die op jonge leeftijd cannabis beginnen te gebruiken en ook als iemand een genetische kwetsbaarheid voor psychotische stoornissen heeft.
‘Voorzichtigheid is dus geboden bij het voorschrijven van cannabis bij dergelijke patiënten’, aldus Barnes. ‘Overigens bedraagt het risico op afhankelijkheid bij cannabisgebruik 9 procent, vergeleken met 15 procent bij alcoholconsumptie en 32 procent bij roken.
‘Veel mensen zijn teleurgesteld in de CBD-olie die ze kopen, want ze verwachten een effect terwijl dat onmogelijk is met de lage waarden van THC’
Jan Tytgat (KU Leuven)
Cannabis roken verhoogt wellicht de kans op kanker in het luchtwegenstelsel, al is dat niet onomstotelijk bewezen, maar we bevelen het zeker niet aan. In elk geval is medicinale cannabis over het algemeen weinig toxisch en dus veilig. Vanuit farmacologisch oogpunt kun je van cannabis niet sterven. Ten slotte staat het niet vast dat langetermijngebruik van cannabis achteruitgang op cognitief vlak tot gevolg zou hebben, maar met het voorschrijven van cannabis aan jonge patiënten moet men toch de nodige behoedzaamheid aan de dag leggen, gezien de mogelijke gevoeligheid van het zich ontwikkelende brein.’
Onenigheid over CBD-olie
Dat je sinds 10 februari 2020 zonder doktersvoorschrift CBDolie kunt kopen in Belgische apotheken en wietshops, veroorzaakte veel commotie. Sommige apothekers bestempelden de olie als kwakzalverij en weigerden het product te verkopen. ‘Er is weinig bewijs voor de werking van CBD op een twintigtal onderzochte aandoeningen’, stemt toxicoloog Jan Tytgat (KU Leuven) in in wetenschapsmagazine Eos. ‘Er zijn uiteenlopende resultaten. Sommige mensen geven duidelijk aan dat ze minder pijn ervaren, anderen voelen geen verschil.’
Volgens Tytgat werkt CBD alleen in combinatie met THC voor bepaalde aandoeningen. ‘Veel mensen zijn teleurgesteld in de CBD-olie die ze kopen, want ze verwachten een effect terwijl dat onmogelijk is met de lage waarden van THC. Dat wil niet zeggen dat sommige mensen er niet mee geholpen zijn, soms treedt er een placebo-effect op. Apothekers en wietshops mogen de THC-waarden niet verhogen, want dan spreekt men in België van een drug en wordt het verboden.’
‘Het lijdt geen twijfel dat studies vlotter zullen verlopen als cannabis voor medische doeleinden gelegaliseerd wordt’
Mike Barnes
Mike Barnes is het niet eens met het standpunt van Tytgat. ‘De medicinale werking van CBD is overtuigend aangetoond. Dat die stof alleen in combinatie met THC een heilzaam effect zou hebben, is uit de lucht gegrepen. Je moet er wel rekening mee houden dat er CBD-olie van bedenkelijke kwaliteit in de handel is, wat de ontgoocheling van heel wat patiënten kan verklaren. Aan de andere kant is er meer onderzoek naar medicinale cannabis nodig en moet verder gezocht worden naar de ideale verhouding tussen CBD en THC in geneesmiddelen. Het lijdt geen twijfel dat dergelijke studies vlotter zullen verlopen als cannabis voor medische doeleinden gelegaliseerd wordt. Maar dat kan wel alleen in strikt gecontroleerde omstandigheden, met een op kwaliteit onderzocht product en een veilige bevoorradingsketen.’
Daar wringt volgens Barnes namelijk het schoentje: een onderscheid maken tussen medicinale en recreationele cannabis. ‘Het grote verschil in toxiciteit tussen beide soorten ligt grotendeels aan het feit dat recreationele cannabis, die op de zwarte markt of op straat gekocht wordt, vaak een hoog THC-gehalte heeft en, nog belangrijker, nauwelijks of geen CBD bevat. In tegenstelling tot medicinale cannabis bevat de recreationele variant vaak insecticiden, pesticiden, zware metalen en andere ongezonde elementen. Daarin schuilt de verklaring voor de mogelijke gevaren van een op zich vrij onschuldig kruid.’
