Functioneren op honderd procent hernieuwbare stroom, dat is het ambitieuze doel van het Canarische Eiland El Hierro. Dankzij wind- en waterenergie slaagden ze daar dit jaar al 24 opeenvolgende dagen in. ‘Als wij dit kunnen, kan iedereen het’, vindt ingenieur Javier Morales, die mee aan de basis lag van het groene ‘Gorona del Viento’-project.
Tenerife en Gran Canaria kent iedereen, maar de kans is groot dat hun kleinere broertje El Hierro niet meteen een belletje doet rinkelen. Het meest westelijke van de Canarische Eilanden is met zijn 268 vierkante kilometer en ruim 10.000 inwoners het kleinste van de eilandengroep. Ter vergelijking: de Spaanse hoofdstad Madrid alleen al is met 607 vierkante kilometer meer dan dubbel zo groot. El Hierro focust minder op toerisme dan de omliggende eilanden. Het landschap vol vulkanen, grillige rotspartijen en kleurrijke natuur werd in 2000 door Unesco erkend als beschermd biosfeerreservaat.
Naast de wilde coniferen en de spectaculaire bergen is het ‘Gorona del Viento’-project een van de internationaal bewonderde pronkstukken van het eiland. Het gaat om een windmolenpark annex pompcentrale annex waterkrachtcentrale, dat zichzelf sinds zijn oprichting in 2014 tot doel stelt het eiland voor honderd procent van hernieuwbare elektriciteit te voorzien.
Javier Morales, een ingenieur gespecialiseerd in duurzaamheid, is een van de breinen achter het project. ‘Gorona del Viento is een samenwerking tussen drie partijen: het bestuur van El Hierro en de Canarische Eilanden, energieleverancier Endesa en het Technologisch Instituut van de Canarische Eilanden’, legt Morales vanuit El Hierro uit. ‘Het eerste luik van Gorona del Viento bestaat uit vijf windmolens met een capaciteit van in totaal 11,5 megawatt, die rechtstreeks energie leveren aan het elektriciteitsnetwerk van de bewoners. Is er een overschot aan windenergie, dan wordt dat gebruikt om zeewater uit een laaggelegen bassin op te pompen naar een groter bassin op bijna 700 meter hoogte.
‘Permanent 100 procent groene stroom is haalbaar voor El Hierro. Veel zon, water en wind versus weinig inwoners zijn zeer gunstige omstandigheden’
Dat hoge waterreservoir fungeert als een batterij. Als er niet genoeg windenergie voorhanden is en de vraag stijgt, wordt waterkrachtenergie opgewekt door het water naar beneden te laten lopen en zo vier turbines in gang te zetten, die elektriciteit genereren.’
‘Grootste batterij ter wereld’
Een vernuftig staaltje wetenschap dat zijn vruchten al na een jaar afwierp. In augustus 2015 bereikte El Hierro voor het eerst een mijlpaal, door het eiland vier uur lang van 100 procent groene elektriciteit te voorzien. In 2017 wist Gorona del Viento over het hele jaar 46 procent van de behoefte aan elektriciteit op het eiland te dekken, voor 2018 steeg dat tot 57 procent met occasionele uitschieters naar 100. ‘In juli 2018 kwam 96 procent van de elektriciteit uit hernieuwbare energie’, vervolgt Morales. ‘Datzelfde jaar slaagden we er twee keer in om achttien opeenvolgende dagen 100 procent groene stroom te voorzien. ’ Ter vergelijking: in België lag het percentage geproduceerde groene elektriciteit in 2018 op zo’n 22 procent, volgens gegevens van Febeg. Voor 2019 ligt dat mogelijk nog lager, met de heropstart van verschillende kerncentrales.
Op het Canarische eiland daarentegen wordt de stijgende tendens naar alle waarschijnlijkheid ook dit jaar voortgezet. Begin augustus werd het eigen record verbroken door 24 opeenvolgende dagen honderd procent op groene stroom te functioneren – tussen 13 juli en 7 augustus. Het lokale bestuur spreekt in een persbericht van een wereldrecord, en kroont zichzelf tot ‘wereldhoofdstad op vlak van innovatie met hernieuwbare energie’. Al is er nog een lange weg af te leggen voor die honderd procent groene stroom elke dag bereikt wordt. Volgens critici is de huidige infrastructuur van Gorona del Viento daar niet toe in staat. Juan Pedro Sánchez, de voormalige CEO van Gorona del Viento, ontkende dat niet in een interview met de Spaanse krant El Diario vorig jaar: ‘Om permanent boven de negentig procent uit te stijgen, zullen we nieuwe investeringen moeten doen’, klonk het toen. ‘Mogelijk moeten we een groter bassin beneden maken, of daar twee bassins op gelijke hoogte installeren. Het waterreservoir op hoogte is dan wel de grootste batterij ter wereld, maar op een bepaald moment kan er geen water meer bij omdat het reservoir beneden te klein is.’
Groen imago, grijs randje
Dr. Valentijn Bilsen, senior expert groene economie bij het onafhankelijke onderzoeksbureau IDEA Consult, gelooft erin dat de kaap van 100 procent haalbaar is voor het kleine Canarische Eiland. ‘De omstandigheden op El Hierro zijn zeer gunstig: veel zon, water en wind in combinatie met relatief weinig inwoners. Het helpt ook dat het een beschermd biosfeerreservaat is. Er is veel meer natuur dan industrie, wat de energiebehoefte kleiner maakt.’
Maar 100 procent groene stroom wil daarom nog niet zeggen dat het eiland volledig op hernieuwbare energie functioneert. Naast het elektriciteitsnet zijn er onvermijdelijk auto’s, tractors en apparatuur uit de landbouw en industrie die voorlopig wel nog op fossiele brandstoffen aangewezen zijn. In juli dit jaar werden cijfers vrijgegeven van twee toeristische erfgoedsites op het eiland die door hun afgelegen ligging niet aangesloten zijn op het elektriciteitsnetwerk. Samen waren ze goed voor een verbruik van 12.000 liter brandstof in 2018. ‘Bovendien ben je als eiland afhankelijk van import voor bepaalde producten en diensten’, vult Bilsen aan. ‘De productie daarvan en het aanleveren via boten en vliegtuigen impliceert ook het gebruik van veel grijze energie. Dat plaatst wel een kleine kanttekening bij het groene imago van het eiland.’
Elektrische wagens aan -50%
Op El Hierro zijn ze zich wel degelijk bewust van die paradox. Het lokale bestuur maakt er daarom zo veel mogelijk werk van om de opbrengst van het ‘Gorona del Viento’-project opnieuw te investeren in duurzame initiatieven. Zo werden vorig jaar zeven extra laadpalen geïnstalleerd voor elektrische wagens, waar de bewoners gratis gebruik van kunnen maken. Daarnaast werd in mei een budget uitgetrokken om de aanschaf en verkoop van elektrische auto’s te subsidiëren. Wie een elektrische wagen koopt op El Hierro, kan daar tot vijftig procent van terugkrijgen. Het eiland leent zich door zijn kleine oppervlakte perfect tot elektrisch rijden. Binnen dezelfde wetgeving werd bepaald dat investeringen in gebruiksapparatuur die werkt op hernieuwbare energie, voor zeventig procent gesubsidieerd kunnen worden. Dat geldt voor landbouwers en horeca-uitbaters, maar evengoed voor particulieren.
Montserrat Gutiérrez, verantwoordelijk voor milieuaangelegenheden in het plaatselijke bestuur, liet in juli nog in El Diario optekenen dat ze volop uitzoeken hoe energie uit biomassa beter ingezet kan worden op het eiland. Net door de uitgestrekte natuur en vele landbouw op het eiland zouden organische resten opnieuw gebruikt kunnen worden om er energie uit te winnen. Op dit moment lopen al projecten op het eiland met organische meststoffen, gewonnen uit restproducten van de industrie en landbouw.
Deadline 2020
El Hierro vormt een interessante casestudy voor wetenschappers en regeringen van over de hele wereld. Al helemaal met 2020 in het achterhoofd, de deadline die de Europese Unie aan haar lidstaten opgelegd heeft om allemaal samen minimaal twintig procent van de energievoorziening uit hernieuwbare bronnen te halen. Dat gaat voor alle duidelijkheid over alle energie samen, wat naast elektriciteit ook warmte betekent.
‘Tegen 2030 ziet onze situatie er volgens mij al heel wat anders uit’
Voor België specifiek is de doelstelling 13 procent. In 2017 stond de teller nog maar op 9,1 procent. Dit jaar viel de zogenaamde jaarlijkse grey day in België al op 4 februari, de dag waarop alle hernieuwbare energie voor ons land opgebruikt is voor de rest van het jaar. We staan daarmee op de op drie na laatste plaats van alle 28 Europese lidstaten. Volgens Bilsen zullen we die norm van 13 procent in 2020 niet halen. Kunnen we dan geen voorbeeld nemen aan dit Canarische Eiland? ‘Ja en nee. In België is een scenario zoals in El Hierro minder realistisch, omdat we niet altijd over zoveel wind en zon beschikken. Uit berekeningen is gebleken dat een windmolen in België op jaarbasis slechts op 33 procent van zijn totale capaciteit werkt.’ Dat wij nog veel meer grijze energie gebruiken, heeft volgens Bilsen met onze relatief uitgebreide industrie te maken, die El Hierro dan weer niet bezit. ‘Een machine die uitvalt omdat er pakweg niet genoeg wind is, is heel kostelijk. Vandaar dat we vaak op kernenergie terugvallen, die constant hoge volumes produceert voor lage tarieven.’
Volgens ingenieur Javier Morales uit El Hierro onderschatten landen en steden hoeveel mogelijk is met duurzame energie. ‘Steden hebben heel vaak rivieren en zelfs al aangelegde dammen, die je perfect als energiebron kunt gebruiken. Als je grote steden opdeelt in kleine stukjes en elke zone afzonderlijk aanpakt, ben ik ervan overtuigd dat iedereen 100 procent groene energie kan bereiken. Elke locatie heeft andere troeven: soms is dat wind, dan weer water, dan weer biomassa. Wij tonen aan dat zelfs een geïsoleerde plek als El Hierro zelfvoorzienend en 100 procent hernieuwbaar kan zijn. Als het ons lukt, zie ik niet waarom het op andere plekken niet zou kunnen.’
Groene-economie-expert dr. Bilsen beaamt dat wij in België op andere troeven aangewezen zijn dan zon en wind: ‘Wij moeten op een mix van hernieuwbare bronnen inzetten. Bij ons is er veel potentieel voor koolstofhergebruik (CCU), waarbij CO2 -uitstoot opnieuw gebruikt wordt als energiebron en grondstof. Een internationale studie uit 2017 heeft Antwerpen en Oost-Vlaanderen genoemd als twee van de zes meest beloftevolle regio’s in Europa op het vlak van CCU. Aan de Gentse North Sea Port loopt sinds maart een prestigieus proefproject met koolstofcaptatie. Maar ook diepe geothermie, waarbij warm water uit de bodem als energiebron gebruikt wordt, heeft potentieel in ons land. VITO hoopt dit na het proefproject met de eerste geothermiecentrale in Mol nog verder uit te rollen. Tegen 2030 ziet onze situatie er volgens mij al heel wat anders uit.’
