De hersenen boetseren: het lijkt wel sciencefiction, maar niets is minder waar. Elektrische stroom opwekken in onze grijze massa om, bijvoorbeeld, ons geheugen te verbeteren of vermoeidheid te bestrijden is misschien nog niet de normaalste zaak ter wereld, maar straks doen we dat gewoon thuis. ‘Hersenstimulatie hoeft niet ingrijpender te zijn dan een glas wijn of een biertje drinken.’

Herseningrepen: alleen het woord al doet ons huiveren. Het roept nare herinneringen op aan lobotomie, zware elektroshocks en andere medische aberraties uit de vorige eeuw. Vandaag zijn meer verfijnde neuromodulatietechnieken zoals transcraniële magnetische stimulatie (tms), waarbij magneetpulsen gericht naar de hersenen gestuurd worden, en geavanceerde neurochirurgie, waarbij een elektrode in een bepaald hersengebied geïmplanteerd wordt, in opmars.

Vaak zijn het nog experimentele en dus peperdure behandelmethodes, die volgens sommige experts onverantwoorde risico’s kunnen inhouden. Los daarvan doet dit soort van hersenmanipulatie allerlei ethische vragen rijzen. Hoever kun je daarmee gaan? Zet sleutelen aan het brein door wetenschappelijke beeldenstormers de deur niet wagenwijd open voor misbruik en immorele praktijken?

‘Voorlopig is het nog moeilijk om daar een wetenschappelijke discussie over te voeren’, beseft Dirk De Ridder, een internationaal gerenommeerd neurowetenschapper en hersenchirurg, die baanbrekend breinonderzoek verricht aan de universiteit van Otaga in Nieuw-Zeeland. ‘Mensen staan vaak afkerig tegenover hersenonderzoek. Dat is historisch te verklaren omdat we lang een dualistische visie hadden, waarbij we dachten dat geest en lichaam van elkaar gescheiden zijn. Maar iedereen die vandaag met neurowetenschap bezig is, gaat ervan uit dat, zoals de nier urine produceert, het brein de geest produceert – om het met de woorden van de Nederlandse neurobioloog Dick Swaab te zeggen.’

‘Als je hart niet goed meer werkt, vindt iedereen het normaal dat er aan je bloedvatenstelsel gesleuteld wordt, maar bij de hersenen is dat nog niet zo’

Neurowetenschapper en hersenchirurg Dirk De Ridder

‘Het ene is dus onlosmakelijk verbonden met het andere. Aanvaard je dat je hersenactiviteit je verstandig, zelfverzekerd, verdrietig of verliefd maakt, dan vormen je hersenen ook maar een orgaan dat beïnvloed kan worden, zoals je nieren of je hart. Als je hart niet goed meer werkt, vindt iedereen het tegenwoordig normaal dat er aan je bloedvatenstelsel gesleuteld wordt, maar bij de hersenen is dat nog niet zo. Dat komt door die dualistische visie: ‘Als je aan mijn hersenen raakt, raak je aan mijn geest.’

Alcoholverslaving

Prof. De Ridder is een man met een missie: hij wil nieuwe behandelmethodes ontwikkelen voor als onbehandelbaar beschouwde aandoeningen die verband houden met verstoorde hersenfuncties. De Ridder is gespecialiseerd in hersenstimulatie ter onderdrukking van pathologische percepties zoals fantoompijn en fantoomgeluid. Maar hij heeft nog andere pijlen op zijn boog. Enkele jaren geleden deed hij heel wat stof opwaaien door een elektrode te implanteren in de hersenen van een alcoholicus die al geruime tijd verslaafd was en bij wie alle klassieke ontwenningsmethodes niets uitgehaald hadden.

‘De man was telkens hervallen en raakte ook steeds weer gewend aan medicatie tegen zijn drankzucht’, licht De Ridder toe. ‘Na de ingreep was de craving, de drang naar alcohol, verdwenen of sterk afgenomen. Vreemd genoeg vertoonde de patiënt ook geen ontwenningsverschijnselen. Een neveneffect bleek de afname van het vermogen tot langdurige concentratie. Maar het voordeel van de behandeling was natuurlijk veel groter dan het nadeel van de bijwerking.’

Overigens was De Ridder niet de eerste die een breinchip implanteerde om iemand met alcoholisme te behandelen. ‘In Duitsland waren er op die manier al een drietal mensen specifiek voor alcoholverslaving behandeld. Ze kregen een implantaat in de nucleus accumbens, het hersengebied waar zich het zogeheten beloningssysteem bevindt. Ik was wel de eerste die een patiënt louter voor alcoholisme behandeld heeft door een elektrode te implanteren in de gyruscinguli anterior, het gedeelte van de frontale hersenkwab dat verantwoordelijk is voor tientallen verschillende functies. Als je dorst hebt, bijvoorbeeld, zal die regio actief worden en als het ware zeggen: ‘Geef me meer van hetzelfde.’

Daarom noem ik het ook de get-me-more-spot. Door een elektrode te implanteren in dat gebied en het vervolgens op de juiste manier te stimuleren, probeer je de craving te onderdrukken.’

De ontwikkeling van een afdoende remedie tegen verslaving komt overigens niets te vroeg. Volgens de Amerikaanse neurowetenschapper en ex-verslaafde Marc Lewis is deze hersenaandoening langzaam maar zeker meer regel dan uitzondering aan het worden. ‘Naar schatting twintig procent van de wereldbevolking is verslaafd aan nicotine, alcohol of drugs. Reken daar eetverslaving bij, dan zit je al aan minstens dertig procent. Met internet- en gokverslaving erbij komen we zeker aan veertig procent.’

Geneeskunde van morgen

‘Ons brein is ontworpen om beloningen na te streven en pijn te verzachten, wat de deur opent naar afhankelijkheid van alles wat ons genot verschaft of troost biedt als we iets onaangenaam vinden. Net als alle andere dieren moeten we aan voedsel en seks zien te komen. Bovendien hebben we geleerd om pijn en sociaal isolement te vermijden. Het probleem in de moderne wereld is dat we overspoeld worden door prikkels die ervoor zorgen dat we ons goed voelen of kunnen ontsnappen aan allerlei ongemak. Alcohol, drugs en porno liggen bij wijze van spreken voor het rapen. En gedrag dat je plezier verschaft, ben je nu eenmaal geneigd te herhalen. Het risico is dan reëel dat je op een hellend vlak belandt en uiteindelijk verslaafd wordt.’

Maar is een hersenoperatie dan de geknipte behandeling om van een verslaving af te komen? En zo ja, wíllen we wel op die manier geholpen worden? Volgens Geert Dom, hoofdgeneesheer van Psychiatrisch Centrum Broeders Alexianen in Boechout en hoogleraar verslavingspsychiatrie (Universiteit Antwerpen) hebben we het emotioneel nog altijd moeilijk met de gedachte dat er aan ons brein gesleuteld wordt.

‘Voor alle duidelijkheid: het gaat hier níét om onomkeerbare ingrepen. Er wordt niets weggehaald of doorgesneden zoals bij lobotomie. We vergeten soms dat dergelijke neurochirurgische ingrepen bedoeld zijn om heel gericht de plek te bereiken die specifiek een rol speelt bij het in stand houden van een bepaald gedragspatroon. Als dat lukt, is het mogelijk dat het in de toekomst een veel zuiverder behandelmethode zal zijn dan wat we traditioneel gewoon zijn in de psychiatrie. Nu geven we namelijk medicatie die overal in het lichaam werkt, zonder dat we precies weten wat die doet, en die allerlei bijwerkingen kan hebben.’

‘Vanuit die optiek is de idee achter een hersenoperatie best wel zinvol. Je kunt zo’n ingreep vergelijken met een meer gerichte behandeling van een kankergezwel in plaats van chemotherapie die inwerkt op het hele lichaam – op zowel kankercellen als gezonde cellen. Het gaat om wetenschappelijke spitstechnologie, waarbij een degelijk ethisch kader onontbeerlijk is; patiënten moeten goed geïnformeerd worden en het is noodzakelijk dat er weloverwogen afwegingen gemaakt worden. Als dat allemaal naar behoren opgevolgd wordt, is er volgens mij niet zo’n groot probleem. Van het grootste belang is dat men niet onbezonnen te werk gaat. Laten we niet vergeten dat er nog heel wat onderzoek nodig is naar betere technieken die niet alleen veiliger zijn, maar ook specifieke regio’s kunnen beïnvloeden. Daar stevenen we trouwens op af in de geneeskunde. Op lange termijn zullen kleine implantaten, denk maar aan stamcellen, steeds meer de regel worden. Die evolutie valt niet meer te stuiten.’

Laatste kans

Maar neurochirurgie om alcoholisme te verhelpen is volgens prof. Dom vooralsnog te ingewikkeld, te duur, te ingrijpend en te gevaarlijk. ‘Ik geef toe dat collega Dom voor een stuk gelijk heeft’, erkent De Ridder. ‘Maar vergeet niet dat de alcoholicus die ik behandeld heb, al meerdere opnames achter de rug had en zowat alles geprobeerd had wat er op de markt te krijgen is. Dus zo’n hersenimplantaat is alleen bedoeld voor patiënten die door behandelingen zoals ze uitgevoerd worden door dr. Dom, niet geholpen kunnen worden. Met andere woorden: dit is de behandeling van de laatste kans. Net zoals je bij terminale kankerpatiënten ten einde raad experimentele medicijnen kunt toedienen.’

De factuur van deze ‘wanhoopsingreep’ was niet min. Alleen al het gebruikte materiaal voor de implantatie kostte 25.000 euro. ‘Klopt, maar iemand die verslaafd is aan alcohol en in de ene ontwenningskliniek na de andere opgenomen moet worden, kost nog veel meer aan de maatschappij’, merkt De Ridder fijntjes op.

‘Het is ook niet zeker dat deze techniek zo duur zal blijven. Het argument als zou de methode te invasief en te risicovol zijn, is een klassieke en te verwachten opmerking. Maar wat ik gedaan heb, is niet veel ingrijpender dan een soortgelijke hersenoperatie voor ernstige vormen van OCD (obsessive compulsive disorder of dwangneurose, red.) of de ziekte van Parkinson – deze ingreep is ondertussen een routinebehandeling geworden. Kijk, in plaats van twee maten en twee gewichten te hanteren, kun je beter een kostenbatenanalyse maken. Als zo’n patiënt naar me toe komt, is het omdat hij naar eigen zeggen tot het besef gekomen is dat hij, als hij zo doorgaat, zichzelf dood zal drinken. Dus, het is die operatie of sterven.’

‘Ook bij eetverslaving zorgt hersenstimulatie ervoor dat deze patiënten sneller een verzadigingsgevoel krijgen’

Volgens De Ridder opent neurochirurgie ook perspectieven voor andere vormen van verslaving. Die aan games, bijvoorbeeld. ‘Een tijd geleden werd een jongeman door een collega van mij geopereerd aan een breintumor. De patiënt was verslaafd aan computerspelletjes. Na het verwijderen van de tumor zag je dat hij nog nauwelijks dergelijke games speelde. Geen toeval, want zijn tumor bleek zich in de gyrus cinguli anterior of de get-me-more-spot te bevinden. Er zijn heel wat andere anekdotische gevallen die in dezelfde richting wijzen.’

Angstaanjagend

‘Via de elektrode in de hersenen kun je aan neuromodulatie doen, waarbij het implantaat werkt als een dimmer. Je kunt craving gedeeltelijk laten afnemen of volledig doen verdwijnen. Dat is op papier mogelijk voor elke verslaving. Ook eetverslaving bij mensen met obesitas, bijvoorbeeld, waarbij hersenstimulatie ervoor zorgt dat deze patiënten sneller een verzadigingsgevoel krijgen. Daarnaast is het mogelijk de aandacht voor pijn te doen verminderen bij mensen met chronische pijnklachten. Hetzelfde geldt bij de behandeling van oorsuizen.’

Maar het kan ook minder invasief. De klinische behandeling van onder andere depressie met tms blijkt goede resultaten te hebben, aldus De Ridder. ‘Het effect is ongeveer hetzelfde als dat van medicatie. Tms heeft minder bijwerkingen dan antidepressiva, maar niet altijd langetermijnresultaten. Voor de behandeling van pijn en de revalidatie na een beroerte geldt hetzelfde: magnetische stimulatie helpt, maar niet langdurig – het komt erop neer dat je bepaalde hersennetwerken tijdelijk beter laat functioneren.’

‘Er is overigens geen enkele psychische aandoening die niet met tms behandeld wordt: alzheimer, autisme, bipolaire stoornis, schizofrenie, epilepsie, posttraumatische stressstoornis … Alleen is er minder of bijna geen evidentie voor de werkzaamheid ervan. Over het algemeen wordt tms in deze context gebruikt als de routinematige behandelingen onvoldoende werken of niet bestaan. Een laatste redmiddel, zeg maar.’

De Ridder is van oordeel dat we hersenstimulatie op papier ook zouden kunnen gebruiken om ons gemoed, gedrag en moreel besef te beïnvloeden. Sommige wetenschappers suggereren om tms te gebruiken voor de behandeling van psychisch gestoorde delinquenten, bij wie het twijfelachtig is of ze ooit vrijgelaten kunnen worden. Dat klinkt allemaal vrij angstaanjagend. ‘Eerlijk gezegd vind ik dat niet zo angstaanjagend’, werpt De Ridder tegen. ‘Als het theoretisch mogelijk is, moet dat niet onder de mat weggemoffeld worden, omdat we het liever niet willen weten. Of dat nu politiek correct is of niet. In elk geval helpt het niet om erover te zwijgen. We kunnen het veel beter openbaar maken, zodat hierover een maatschappelijk debat gevoerd kan worden. Zelf pleeg ik geregeld overleg met bio-ethici, met wie ik bespreek over hoever mensen als ik kunnen gaan.’

Jezelf stroom toedienen

Het is in elk geval even wennen aan de gedachte dat gezonde mensen vrijwillig aan hun brein zouden laten morrelen om hun geheugen en andere intellectuele vaardigheden te verbeteren of oververmoeidheid te bestrijden. ‘Sterker nog, iedereen kan zelf een lichte hersenstimulator bouwen’, beweert De Ridder. ‘Transcranial direct-current stimulation of tDCS is een manier om hersenactiviteit te beïnvloeden met behulp van gelijkstroom via twee elektroden die je aan weerszijden van je hoofd plaatst. Voor minder dan honderd euro en met een online handleiding knutsel je zo’n stimulator makkelijk zelf in elkaar. Het is in feite niet meer dan een autobatterij in miniatuurvorm. Door die te verbinden met je smartphone en dankzij bepaalde apps kun je zo, bijvoorbeeld, je verbale creativiteit opkrikken. De psychologische effecten van tDCS zijn misschien beperkt, maar de schaal waarop deze techniek toegepast kan worden, is des te groter.’

Zijn er dan geen risico’s verbonden aan neuromodulatie voor doe-het-zelvers? ‘Ach, vergelijk het met een voedselsupplement innemen’, zegt De Ridder. ‘Je kunt ook een glas wijn of een biertje drinken, of met xtc experimenteren – daarmee beïnvloed je je hersenen evengoed. Maar net zoals met alcoholconsumptie is bij tDCS matigheid geboden. Overdrijf je met het toedienen van elektrische stroom, dan moet je niet schrikken als je een gat in je hoofdhuid brandt.’

‘In tegenstelling tot tms, dat in 2008 door de FDA, de Food and Drug Administration, goedgekeurd werd voor de behandeling van depressieve patiënten die niet reageren op medicatie of andere behandelingen, bevindt tDCS zich in een experimenteel stadium. Dat neemt niet weg dat er volgens mij in deze vorm van hersenstimulatie, zowel voor eigen gebruik als voor medische toepassingen, het meest toekomstmuziek zit.’