Onlangs was ik te gast in het radioprogramma De Wereld van Sofie. Een hele uitzending was gewijd aan het thema van moeilijke, morele keuzes over leven, dood en de schemerzone ertussen. Het is een thema dat de laatste tijd meer dan ooit urgent is. Door de coronacrisis en de gigantische druk op ons zorgsysteem, staat het zorgpersoneel dag in dag uit voor zeer moeilijke beslissingen. Hoeveel tijd en energie kunnen we in welke patiënt steken? Wat geldt als dringende en niet-dringende zorg? Hoe moet je aan een patiënt of familie zeggen dat een verdere behandeling waarschijnlijk geen gewenste uitkomst zal hebben? Het zijn vragen waarvoor geen mathematische formule bestaat die je bij het zekere, juiste antwoord brengt. En dus was de vraag van de radiomakers of de filosofie misschien een handje kon helpen. Kan de filosofie de keuzelast verlichten? 

Helaas is de filosofie daartoe niet in staat. Filosofie vormt geen handleiding van morele principes die als leidraad dienen voor de afwegingen die gemaakt moeten worden? De enige troost die filosofie kan bieden is het besef dat er soms geen troost is voor wat ons in het leven overkomt. Niemand ontkomt aan het gewicht van zijn keuzes. En iedereen moet dat gewicht alleen dragen. 

Of we het nu willen of niet, van zodra we onze ogen openen tot we ze weer sluiten maken we keuzes. Of onze keuzes vrij dan wel gedetermineerd zijn, is een andere kwestie. Maar aan de vaststelling dat we elke dag talloze keuzes maken zal zelfs de hardnekkigste determinist niet kunnen ontkomen. Zelfs voor de determinist draait het leven rond keuzes, zoals een draaimolen rond zijn as. Het leven is een keuzecarrousel. Zelfs al draaien we maar rondjes, en is er geen ultiem doel of eindbestemming, ons levenspad ligt met keuzes bezaaid. 

‘De enige troost die filosofie kan bieden is het besef dat er soms geen troost is voor wat ons in het leven overkomt.’

Niet alle keuzes wegen uiteraard even zwaar. We kiezen zowat iedere dag wat we zullen aantrekken of wat we zullen eten, en de volgende dag herinneren we het ons amper nog. Dat is heel anders met morele keuzes. Het kenmerkende aan morele keuzes is dat ze kunnen blijven knagen, zelfs wanneer men het gevoel heeft de juiste keuze te hebben gemaakt. 

Dat bleek ook mooi in de getuigenissen in de radio-aflevering van mensen die zelf in het medische veld staan. Er mogen dan wel richtlijnen van ethische commissies bestaan en draaiboeken; uiteindelijk moet je in het veld zelf de knopen doorhakken, daarnaar handelen en ermee leven. De psychologische belasting daarvan mag niet onderschat worden. Morele keuzes inzake leven en dood galmen lang na in ons geweten. Dat is onaangenaam en soms zelfs ondraaglijk. Maar misschien staat de filosofie toch niet helemaal hulpeloos toe te kijken. Misschien gaat er een klein beetje troost uit van het besef dat enkel een goed mens last kan hebben van een slecht geweten. Het beste bewijs dat je een gewetensvol mens bent, is het knagen van dat geweten. Morele keuzes moeten kwellen. Het feit dat ze dat doen, is het bewijs dat je een moreel wezen bent. 

Alicja Gescinska is een Pools-Belgische filosofe en schrijfster. Zowel op persoonlijk als filosofisch vlak is ze, zo zegt ze zelf, altijd onderweg, altijd zoekend, nergens volledig thuis.