Rafal Lemkin. De naam zegt u waarschijnlijk niet meteen iets. Deze Poolse jurist is een beetje in de plooien van de geschiedenis aan het verdwijnen. Nochtans heeft hij op meer dan één manier een blijvende stempel op de wereld gedrukt. Op de wereld, en op de taal.
Eind juni werd zijn 120e geboortedag in Polen herdacht. Maar die herdenking zou gerust een internationaal gebeuren mogen zijn. Lemkin was immers een van de grote voorvechters van de mensenrechten in de vorige eeuw. Een monument voor de menselijkheid.
Lemkin was als jurist gespecialiseerd in volkerenmoord. Die specialisatie was niet enkel theoretisch-juridisch van aard, maar ook concreet, praktisch en moreel.
Lemkin was in de jaren dertig bij de eersten om de massamoord van Assyrische christenen in Irak op de internationale agenda te plaatsen. Hij was bij de eersten om de Holodomor – de systematische uitroeiing door uithongering van de Oekraïense plattelandsbevolking onder Stalin – aan te klagen (Zijn boek Soviet Genocide in Ukraine is tot op de dag van vandaag verboden in Rusland als ‘extremistische publicatie’!). Hij waarschuwde president Roosevelt al vroeg voor de uitroeiing van de joden door de nazi’s. Hij maakte na de oorlog deel uit van het team van de hoofdaanklagers op het proces van Neurenberg. Tot aan zijn plotse dood in 1959 door een hartaanval bleef hij werken aan het internationaal strafrechtelijk kader inzake het systematisch uitmoorden van groepen mensen op basis van hun etniciteit, geloof of nationaliteit. Ook de term die we vandaag hanteren om zulk een gruwel te beschrijven, danken we aan Lemkin. Hij bedacht een woord voor het onzegbare; een term voor een onbevattelijke, verstandsverbijsterende wandaad. In 1944 bedacht hij de term ‘genocide’, een samenvoeging van het Griekse genos (volk) en het Latijnse achtervoegsel cide (refererend aan de daad van het moorden).
Het is een treffende symboliek dat enkele weken na de 120e geboortedag van Lemkin ook een andere herdenking plaatsvond: de val van Srebrenica 25 jaar geleden. Na die val van de Bosnische stad werden meer dan 7000 moslims vermoord. 25 jaar zijn er voorbij gegaan, maar open wonden helen niet. Het is een zwarte bladzijde in de geschiedenis van de Balkan, van Nederland, en van Europa. Zwarte bladzijden uit het verleden mogen we nooit omdraaien, of uit het boek der geschiedenis scheuren. We kunnen met het verleden alleen maar in het reine komen, wanneer we toegeven dat sommige dingen zo erg zijn, dat je er niet mee in het reine kan komen. Il n’y a pas de pardon, zei de Franse moraalfilosoof Vladimir Jankélévitch ooit. Sommige historische wandaden zijn zo vreselijk dat vergeving ongepast zou zijn. Of dat werkelijk zo is, valt te bediscussiëren. Maar vergeten is zeker ongepast. En zo ook moeten we ons de naam van Lemkin blijven herinneren.