De virulentie bij de anti-vaccinatiebeweging neemt toe met elk geprikt vaccin. Alarmistische boodschappen verschijnen steeds meer op sociale media. Recent werden massaal infofolders gebust en zelfs huisartsen vallen ten prooi aan vaccinatietwijfel. Is het protest een fonkelnieuw fenomeen, of wortelt het veel verder in de tijd? En, most importantly, heeft het potentieel om zijn aanhang te verbreden?

Door Katrien Bonne

‘Vaccinatiescepticisme is eigenlijk van alle tijden’, vertelt emeritus hoogleraar in de heelkunde Robert van Hee, ‘al sedert de uitvinding van het vaccin in 1796 door de Brit Edward Jenner.’ Jenner, die etter van koeienpokken – ‘vacca’ betekent koe in het Latijn, vandaar het woord vaccinatie – op de huid van mensen smeerde en ontdekte dat ze achteraf immuun bleken voor deze dodelijke ziekte, ontwikkelde van daaruit het vaccin. Hoewel dat in de hele westerse wereld al snel zijn voordelen liet zien, kwamen tegelijk ook een aantal nadelen aan het licht. ‘Volgens sommige religieuze bewegingen is ziek worden de wil van God’, aldus van Hee. ‘En genezen – of niet – vanzelfsprekend ook. Vaccineren stond met andere woorden gelijk aan het ingaan tegen deze goddelijke wil. Welk vaccin er in de toekomst ook ontwikkeld wordt, vanuit deze hoek zal altijd tegenkanting komen.’ 

Andere argumenten bleken meer wetenschappelijk van aard. ‘In de eerste plaats betekent vaccineren het inbrengen van een afgezwakte vorm van de ziekte, teneinde antistoffen op te bouwen. Aanvankelijk riep dat vooral schrik op, een zeer begrijpelijke reactie in een tijdsgewricht waarin hoge koorts nog niet zo te beteugelen viel als nu, ook al wogen de mogelijke neveneffecten nooit op tegen de ziekte zelf.’

Ganzenveer

‘Volgens sommige religieuze bewegingen is ziek worden de wil van God. En genezen – of niet – vanzelfsprekend ook.

Tot de uitvinding van de injectienaald door de Fransman Charles Pravaz in de 19^de eeuw, werd voor het inbrengen van het vaccin vaak een ganzenveer gebruikt. Wat in de praktijk niet zelden neerkwam op het inbrengen van andere ongewenste kiemen naast het vaccin, want sterilisatie was nog niet aan de orde. Gevolg: er stierven in die tijd heel wat mensen aan vaccinaties, niet aan de entstof zelf. ‘Dat was natuurlijk koren op de molen van de antivaxers. Net als het feit dat virussen de vervelende eigenschap hebben te muteren. Soms ontwikkelen ze een ernstigere vorm van de ziekte, soms ook een mildere variant, zoals bij de Spaanse griep, die in 1920 spontaan verdween. Ook dat vuurt vaccinatietwijfelaars aan: wat is het nut van vaccineren als er straks toch weer een nieuwe variant opduikt?’

‘Een laatste factor is deze van het voortschrijdend inzicht’, zegt van Hee. Aanvankelijk leek Covid-19 lelijk huis te houden bij de oudere bevolking en bleven kinderen buiten schot, inmiddels weten we dat ook bij jongeren het aantal besmettingen fors toeneemt. Hoe besmettelijk is dit coronavirus, blijft het vaccin bestand tegen mutanten, moeten we elk jaar gaan vaccineren en zo ja, met welke stam? Ook in de wetenschap is er grote onwetendheid en daar zijn de virologen zich maar al te goed van bewust. Alleen jammer dat de antivaxbeweging bij dit trage proces van kennis vergaren en doorgronden gretig garen spint.’ Van Hee: ‘Als je de geschiedenis van de vaccinatietwijfel onder de loep neemt, houden enkele elementen zeker steek. Maar bekijk je ze door een actuele bril, wetende dat in het hele ontwikkel- en goedkeuringsproces gaandeweg voldoende kwaliteitsinspecties en controlemechanismen zijn ingebouwd, dan is het onbegrijpelijk dat deze beweging maar blijft groeien. In zekere zin zijn vaccinatiecampagnes ook het slachtoffer van hun eigen succes: alle ziektes die ze in de loop der jaren hebben uitgeroeid, zijn in het dagelijks leven niet of nauwelijks zichtbaar.’

Kritiek in code

Dat vaccinatietwijfel soms gegrond of zelfs begrijpelijk is, erkent ook wetenschapsfilosoof aan de UGent en specialist in complotdenken Massimiliano Simons. ‘Het cliché luidt dat het gros van de sceptici veeleer laagopgeleid is of met psychologische problemen kampt, maar onderzoek lijkt dat tegen te spreken. Vaker is een samenhang te zien met een bepaalde ideologie – zo zouden klimaatontkenners bijvoorbeeld meer rechts georiënteerd zijn, vanuit een afkeer voor overregulering – of met een zeker opleidingsniveau: hoger opgeleiden zijn beter in staat om zelf argumenten te bedenken én komen frequenter met diverse infokanalen in contact dan pakweg de arbeider in zijn vaste staminee.’ 

‘Wat ook duidelijk naar voren komt, is dat vaccinatietwijfel eerder opduikt bij groepen die nu verhoudingsgewijs meer in de brokken delen, zoals de horeca of de kunstwereld. Omdat de expertise om diepgaande analyses te maken hen ontbreekt, nemen ze hun toevlucht tot een repertoire dat ze wel meester zijn, namelijk dat van de kritiek. In die zin kan je hun protest bijna lezen als een gecodeerde vorm van misnoegen, over alles wat nu fout lijkt te gaan en waarover ze geen controle hebben.’

Businessmodel sociale media

Kan vaccinatietwijfel niet ontaarden in complotdenken? ‘Bij de meeste sceptici komt het niet zo ver, want complotdenken gaat nog een stap verder en veronderstelt een listig plan achter de schermen, met louter vileine bedoelingen. Voorlopig wijst niets erop dat deze extreme vorm nu vaker voorkomt dan vroeger. Veel nuttiger is het om te kijken naar de manier waarop deze denkbeelden zich verspreiden, voornamelijk via sociale media’, aldus Simons.

‘Een beetje kort door de bocht kun je stellen dat Facebook noch Google echt malen om de content die op hun feeds of zoekresultaten verschijnt. De inhoud maakt niet uit, zolang er maar pagina’s – en dus ook advertenties – worden aangeklikt: radicale boodschappen leveren nu eenmaal meer clickbait op dan genuanceerde of gematigde opinies. Altijd zijn er spelers die daar profijt uit halen. Bedrijven die alternatieve of natuurgeneesmiddelen op de markt brengen, bijvoorbeeld, maken handig gebruik van algoritmes om de vaccinatietwijfel te blijven voeden en hun product in de kijker te werken.’

Overigens is het niet zo dat de terughoudendheid van de meeste vaccinsceptici slaat op alle vaccins: het gaat om deze ene specifieke entstof, die wel heel erg snel ontwikkeld werd, en waarvan de neveneffecten voorlopig onduidelijk zijn. Op zich geen absurde vragen, al moet gezegd dat de meeste antivaxers vreemd genoeg wel vertrouwen stellen in andere, courante medische behandelingen.’

Langetermijnvisie

Hoewel vaccinatietwijfel vooral in de marge van de samenleving lijkt te opereren, heerst er toch een zekere bezorgdheid. In 2019 riep de WHO vaccinatietwijfel zelfs uit tot een van de tien grootste gezondheidsbedreigingen voor overheden wereldwijd. Om die reden startte het Instituut Tropische Geneeskunde (ITG) in Antwerpen eind 2020 een eenjarig onderzoek om vaccinatietwijfel in kaart te brengen: zowel door de online monitoring van vaccincontroverses als door een kwalitatieve bevraging bij diverse bevolkingsgroepen wordt gepeild naar hun opinie over de vaccinatiestrategie, het invoeren van de vaccinatiepas, enzovoort.

‘In zekere zin zijn vaccinatiecampagnes ook het slachtoffer van hun eigen succes: alle ziektes die ze in de loop der jaren hebben uitgeroeid, zijn in het dagelijks leven niet of nauwelijks zichtbaar.’

‘De tussentijdse resultaten krijgen de beleidsmakers en middenveldorganisaties continu doorgespeeld’, vertelt dr. Charlotte Gryseels van het ITG. ‘Mensen overtuigen om zich te laten vaccineren is niet het doel van ons onderzoek. Informeren en hun twijfels in een positieve dialoog met het beleid gieten is dat wél. Het kan best zijn dat deze pandemie geen significante impact heeft op de Covid-19 vaccinatiegraad, maar een verder afnemend vertrouwen in de wetenschap en de overheid kan ook latere vaccinatiecampagnes in gevaar brengen. Een langetermijnvisie om dit vertrouwen te herstellen is dus zeker een must.’