Finland blijkt de beste leerling van de klas wat het bestrijden van nepnieuws betreft. Dat concludeert de meest recente Media Literacy Index, die in Europa peilt naar hoe landen omgaan met valse informatie. Hun geheim? Jong geleerd, is oud gedaan.
Complottheorieën die een link leggen tussen 5G en COVID-19, speculaties over een bewust gemanipuleerd virus in een lab en antivaxers die de hele pandemie een hoax noemen: aan nepnieuws geen gebrek dezer dagen. In augustus waarschuwde het WHO al dat misinformatie over het virus tot doden leidt.
Het ‘echte’ van het nepnieuws onderscheiden wordt steeds moeilijker, in tijden waarin iedereen via sociale media een megafoon lijkt te hebben met wereldwijd bereik. Hoe wapenen we ons het best tegen halve waarheden en fake feiten?
Detective spelen
We zouden een voorbeeld aan Finland kunnen nemen. In de meest recente jaarlijkse Europese Media Literacy Index uit 2019, die peilt naar hoe 35 Europese landen zich behoeden voor nepnieuws, prijkt het Scandinavische land op de eerste plaats. Hun remedie tegen desinformatie: vroeg begonnen, is half gewonnen. Waar vakken als ‘mediawijsheid’ en ‘kritisch denken’ in een doorsnee Europees land ten vroegste in het middelbaar worden gegeven, leren de Finnen al vanaf hun zesde verjaardag om bronnen kritisch te benaderen.
Sprookjes werken goed, zei de Finse leraar Kari Kivinen daarover vorig jaar al in The Guardian. ‘Een sluwe vos die altijd anderen bedriegt met zijn listige woorden. Een goede metafoor voor een bepaald soort politicus, toch?’ Daarnaast benadrukt de leraar dat ‘nepnieuws’ voor de allerkleinsten niet het beste woord is. ‘Beter is het om één van deze drie categorieën te onderscheiden: verkeerde informatie of ‘fouten’, ‘leugens’ of ‘hoaxes’, en ten derde ‘roddels’, die mogelijk correct zijn, maar bedoeld om schade te berokkenen. Zelfs hele jonge kinderen snappen dit. Ze houden ervan om detective te spelen.’
Leraren moedigen lagereschoolkinderen aan om websites te evalueren en op fouten te controleren. Bij twijfelachtig nieuws wordt gevraagd om de bron op te sporen, en er wordt aangetoond hoe makkelijk het is om statistieken te manipuleren. Bovendien gaat het om een multidisciplinaire vaardigheid. Bij kunstvakken zal bijvoorbeeld getoond worden hoe beelden digitaal bewerkt kunnen worden, in de les geschiedenis worden propagandacampagnes geanalyseerd en bij wetenschappelijke vakken wordt het vaccin onder de loep genomen.
‘Regel één: geen Wikipedia’
Een stevige basis is veel waard, maar ook op latere leeftijd blijft een kritische houding cruciaal. Finse scholen hebben daarom de traditie om zaken uit de actualiteit uitgebreid te analyseren met behulp van hedendaagse bronnen, wat naast nieuwswebsites ook platformen zoals YouTube of Instagram omvat. Of zoals de Finse tiener Mathilda in een reactie aan The Guardian samenvat: ‘We moeten altijd factchecken. Regel nummer één: geen Wikipedia, en altijd drie of vier verschillende, betrouwbare bronnen.’ Er worden veel debatten gehouden en essays geschreven over maatschappelijke kwesties.
Ook wordt aan leerlingen gevraagd om te vergelijken hoe over eenzelfde gebeurtenis wordt bericht in verschillende landen, welke berichtgeving daarbij het meest betrouwbaar is en waarom. Een andere opdracht bestaat eruit dat leerlingen hun persoonlijke ‘sociale media-bubbel’ moeten identificeren. Ze analyseren daarbij hoe die hun houding beïnvloedt ten opzichte van mensen met een andere mening, en er wordt het aangeleerd hoe ze die beperkte bubbel kunnen doorbreken.
Nepnieuws vanuit Rusland
Dat Finland nepnieuws grondig probeert te bestrijden, is niet helemaal toevallig. Ze hebben er sinds 2014 extra veel reden toe. Toen buurland Rusland in dat jaar de Krim annexeerde, nam desinformatie specifiek gericht op Finland toe. Er werden pogingen gedaan om de geschiedenis te herschrijven, en journalisten die Rusland kritisch benaderden kwam in het vizier. Jussi Toivanen, hoofd communicatie op het kabinet van de Finse premier Sanna Marin, legt uit aan The Telegraph dat het land daarom extra inspanningen moest doen om het vertrouwen van de Finnen te herstellen in de samenleving, zijn instituties, de media en de verkiezingen.
Ook nu is er in het land rechtstreekse verspreiding van desinformatie over COVID-19. Twee weken geleden schreef The Helsinki Times dat inwoners van Turku, in het zuidwesten van Finland, brieven in de bus kregen waarin mensen werden aangespoord om geen mondmaskers te dragen en zich niet te laten vaccineren. Al lijkt het op de kritisch opgeleide Fin voorlopig weinig impact te hebben. Volgens een recente studie geeft 80 procent van de bevolking aan zich te willen laten vaccineren.
Media Literacy Index 2019
Finland komt als grote winnaar uit de bus in de bestrijding van nepnieuws, aldus de Europese Media Literacy Index uit 2019, gevolgd door Denemarken en Nederland. België staat op de zevende plaats. Zo ziet de volledige top-20 eruit.
- Finland
2. Denemarken
3. Nederland
4. Zweden
5. Estland
6. Ierland
7. België
8. Duitsland
9. Ijsland
10. Luxemburg
11. Portugal
12. Verenigd Koninkrijk
13. Oostenrijk
14. Slovenië
15. Frankrijk
16. Spanje
17. Letland
18. Polen
19. Litouwen
20. Italië
Lees ook:
