Hij kondigt zijn exit netjes aan in De Standaard, die het op de voorpagina gooit, en hij mag langs in de Ochtend bij de VRT. Het zegt alles over hoe ver Peter Mertens zijn PVDA heeft gebracht: helemaal aanvaard in de mainstream media, en met behoorlijke vertegenwoordiging in het Vlaamse en federale Parlement. En dan hebben we het nog niet over Franstalig België, waar de PTB helemaal doorgegroeid is.

• Het contrast met diezelfde partij bij zijn aantreden in 2008 kan nauwelijks groter zijn. Mertens nam toen de partij over van Ludo Martens, die een klassiek-communistische koers bewandelde. Martens had de communisten in België al eens proberen heruit te vinden, niet als eerste. Al in 1981 was met Louis Van Geyt de laatste Nederlandstalige communist, uit de Kamer verdwenen, zijn KPB, mag gelden als de voorloper van de PVDA.
• Toen de KPB in 1989 zich splitste in een Nederlandstalige en Franstalige partij, nam de PVDA de unitaire plaats in: het is de enige partij die in beide landsdelen onder dezelfde vlag opkomt.
• Mertens en het groepje rond hem kozen een heel andere aanpak dan Martens: ze wilden communisme in een veel moderner jasje. De term ‘communistisch’ zelf, daar houden ze ook niet van: aan de VRT vroegen ze al om hun partij zo niet te noemen. Ook het oude discours van de ‘klassenstrijd’ en de ‘dictatuur van het proletariaat’, klassiekers uit het gamma van Karl Marx, ging uit het partijprogramma.
• Maar Mertens erfde vooral een organisatorische en electorale puinhoop: in 2003 had de partij nog amper 21.000 stemmen in heel het land gehaald, en waren er nog 800 leden. Dat bouwde de Antwerpenaar systematisch weer uit, onder meer met een netwerk van ‘geneeskunde voor het volk’, waarbij huisdokters zich inzetten voor gezondheid én partij.
• De eerste tekenen van herstel waren gemeenteraadsleden in Antwerpen en Luik in 2012, maar het was vooral de intrede van Raoul Hedebouw in 2014 in de Kamer, die de zaak echt in een stroomversnelling bracht. In Frankrijk, toch altijd het voorbeeld in Franstalig België, was er altijd een sterkere communistische traditie, en gaf onder meer Jean-Luc Mélenchon het voorbeeld met een hele sterke focus op permanente verontwaardiging.
• Voortbouwend op die stijl, en met een tweekoppige fractie in de Kamer, wist de charismatische en perfect tweetalige Hedebouw de PTB naar electorale hoogtes te tillen, waarbij de jonge fractieleider in Franstalig België hoe dan ook Mertens in de schaduw zette. Die was in 2014 niet in de Kamer geraakt in Antwerpen.
• Mertens maakte in 2019 tot zijn grote opluchting ook de electorale doorbraak van zijn PVDA in Vlaanderen mee: eindelijk weer Nederlandstalige Kamerleden en Vlaamse Parlementsleden. Symbolisch voor de verkiezingsnacht: de VRT moest die avond, voor het voorzittersdebat in het Vlaams Parlement, een extra spreekstoel bijzetten, omdat ze niets voorzien hadden voor Mertens. Die mocht uiteindelijk plaatsnemen achter een meubelstuk dat eigenlijk voor de VRT-host bedoeld was.
• En Mertens kreeg, net als zijn spiegelbeeld op extreemrechts Tom Van Grieken, in 2019 ook een erkenning van het Paleis: ook hij werd na de verkiezingen op audiëntie ontvangen. Daar benadrukte hij overigens het unitaire karakter van zijn partij, een gevoelige snaar op het Paleis.
• In de nieuwe Vlaamse lichting communisten valt zeker de jonge Jos D’Haese op als fractieleider in het Vlaamse Parlement, de zoon van Mie Branders, in Antwerpen een ‘dokter van het volk’ en bekend gemeenteraadslid. D’Haese kan gelden als de tegenhanger van Hedebouw in Vlaanderen: rad van tong, en op zijn beurt ook een beetje de It Girl van de media.

En nu? Mertens gaat opzij, iedereen kijkt naar Hedebouw.

• De PTB is in Franstalig België ondertussen ver over het cdH gesprongen, en is stevig de vierde partij in het landschap daar. Meer nog: in peilingen piekt de uiterst linkse partij, en kunnen ze dromen van het marktleiderschap, op een dag.
• Met die positie komen nieuwe vragen opduiken: is de PVDA ooit bereid om uit haar politiek isolement te treden, en voor meer te gaan dan een rol als zweeppartij? In Frankrijk is Mélenchon daar nooit in gelukt. Al is de vraag of men dat überhaupt wel wil. Mertens toonde zich daar tot nu toe niet toe bereid: de enige coalitie waar ze inzitten op gemeentelijk vlak in Vlaanderen is er eentje in Zelzate, samen met Vooruit.
• Mertens kampt in Vlaanderen ook met een soort cordon sanitaire: N-VA, CD&V en Open Vld verklaarden in het verleden nooit met hen te willen regeren. Maar dat geldt helemaal niet in Franstalig België: daar staat de deur van PS en Ecolo officieel net wagenwijd open.
• Al in 2019 onderhandelden toenmalige formateurs Elio Di Rupo (PS) en Paul Magnette (PS) officieel met de PTB voor de Waalse regering, over de vorming van een minderheidskabinet, een zogenaamde klaproosregering, waarbij Ecolo en PS de steun zouden krijgen van de communisten. Het werd niets: zowel bij de PS als bij PVDA beschouwde men het destijds nooit als een serieuze optie.
• Integendeel: de animositeit tussen PVDA/PTB en PS is immens. Beiden vechten om dezelfde vakbonden en dezelfde kiezers. En de relaties tussen Hedebouw en Magnette of Di Rupo zijn niet bepaald hartelijk. Maar kan een partij die straks 20 procent van de stemmen haalt zich blijven veroorloven om gewoon aan de kant te blijven staan?
• Die vragen zijn straks niet meer voor Mertens. Die wil weg van “waan van de dag en de tweet van de dag” om zich toe te leggen op de ‘langere termijn’, en wil meer boeken schrijven. Zijn boeken Hoe durven ze en ook Graailand, waren verkoopsuccessen.
• Op 5 december moet een partijcongres een nieuwe voorzitter kiezen. Gezien het feit dat zo’n voorzitter een unitaire partij moet leiden, en dus op zowel VRT als RTBF de extreemlinkse zaak moet gaan verdedigen, lijkt de keuze voor de hand te liggen: het goudhaantje Hedebouw moet nu definitief in stelling gebracht worden.
• Die moet dan overigens ook eens een sluitend antwoord kunnen formuleren op het Chinavraagstuk van de PVDA. De partij van Mertens en Hedebouw blijft worstelen met onder meer de Oeigoeren, een bevolkingsgroep die genadeloos door het Chinese communistische regime wordt onderdrukt, en waarover geen PVDA’er een veroordeling over de lippen krijgt.
• Voor de PS is dat net een punt waarop ze voluit in het offensief kunnen gaan. PS-voorzitter Paul Magnette liep zo onlangs mee op een betoging voor de Oeigoeren in Parijs: aan de Keizerlaan weten ze goed waar een zwak plekje in het pantser van Hedebouw zit.