Het minderheidskabinet Wilmès II legde de eed af, en meteen ging men vol aan de bak: de verwachte quasi-lockdown werd afgekondigd, een dag nadat Frankrijk het al deed. De regeerverklaring had het over ‘samenwerken in nationale eenheid, hand in hand’: dat klinkt wrang na het schouwspel waarbij Wilmès II tot stand kwam.

In het nieuws: Zelden kreeg een regeerverklaring minder aandacht dan gisteren. Alle ogen waren vooral gericht op de persconferentie van de Nationale Veiligheidsraad, die doorging ’s avonds. Daarop kondigde de federale, Vlaamse en Waalse regering aan dat België zo goed als naar een lockdown gaat, al mogen we het zo niet gezegd hebben. De geruchten daarover circuleerden al langer, maar het was vooral de speech van Emmanuel Macron die mee de doorslag gaf: het is erg moeilijk om in Franstalig België dan niet mee te gaan met die ‘Franse’ aanpak. In Nederland gebeurt het anders.

De context van de speech: De regeerverklaring van Wilmès was om een aantal redenen toch opvallend.

• De setting was bevreemdend: een lege Kamer, op de fractieleiders en de vicepremiers na. ‘Er was daarvoor wat discussie over wie aanwezig mocht zijn, niet iedereen wilde het zo streng organiseren: er hadden best wel wat meer mensen kunnen zitten, op veilige afstand. Maar sommige partijen wilden dat, en vooral: ook vanuit de fracties kwam die vraag’, zo licht een aanwezige toe.
• Uiteindelijk speechte premier Wilmès dus voor een groepje van 14 mensen:
  • De Kamervoorzitter, Patrick Dewael (Open Vld).
  • De regering, met de drie vicepremiers: Koen Geens (CD&V), Alexander De Croo (Open Vld) en David Clarinval (MR).
  • De fractieleiders: Peter De Roover (N-VA), Kristof Calvo (Groen/Ecolo), Egbert Lachaert (Open Vld), Tom Van Grieken (Vlaams Belang), Servais Verherstraeten (CD&V), Catherine Fonck (cdH), Meyrem Kitir (sp.a), Ahmed Laaouej (PS), Raoul Hedebouw (PTB/PVDA), Benoit Piedboeuf (MR).
• Eerder had de regering al de eed afgelegd, en een groepsfoto genomen op de trappen van het Paleis. Die oogde bijzonder:
  • De ministers stonden op afstand van elkaar, om de ‘social distancing’ in acht te houden.
  • Het overwicht van liberale ministers blijft loodzwaar: met tien blauwe excellenties op 13 ministers hebben Open Vld en vooral MR toch echt een krachttoer uitgehaald bij de onderhandelingen.
• Dat gaf een ‘onwezenlijke sfeer‘, zoals verschillende fractieleiders beaamden. Geen volk, geen sfeer, en ook geen Villa Politica in de wandelgangen: de VRT bleef wijselijk op de Reyerslaan voor een uitzending daar, waardoor ook niemand van de politici voor de camera’s verscheen.
• Het was geen normale regeerverklaring: daarvoor was ze veel te kort en slechts met één thema: de ­coronacrisis. Maar Wilmès deed het wel op een professionele manier. Ze is natuurlijk ook al wat langer premier, alleen vanaf nu ook echt ‘volwaardig’, na de eedaflegging en straks het vertrouwen van een meerderheid in de Kamer.
• Die meerderheid wordt er eentje van de drie regeringspartijen, MR, Open Vld en CD&V, met steun van PS, Ecolo, Groen, sp.a, cdH en DéFI. Dat is exact de combinatie waar PS, MR, Open Vld en de groenen keihard op werkten, maandenlang: Vivaldi.

Wat vertelde de premier precies? Het was al corona wat de klok sloeg.

• ‘Ik sta hier lucide en vastberaden. We gaan door een periode zonder precedent. Daarom nemen we ook ongekende en uitzonderlijke maatregelen.’
• ‘Ik ben me bewust van de context die me hier brengt, maar ben ook vastberadener dan ooit. Met één simpele doelstelling voor ogen: de gezondheid van onze bevolking beschermen. Dat is geen programmapunt, dat is onze meest fundamentele opdracht.’
• ‘We gaan door een periode zonder voorgaande. Dat vereist ongekende en uitzonderlijke maatregelen om onze mensen te beschermen. Daarom moeten we samenwerken in nationale eenheid, hand in hand.’
• Zeker dat laatste klonk bijzonder wrang, na de manier waarop PS en MR zondag nog een initiatief opbliezen waarin alle partijen welkom waren: een soort ‘oorlogskabinet’ of ‘kabinet van nationale eenheid‘. Daartoe had Paul Magnette (PS) donderdag zich verbonden met Bart De Wever.
• In 1916 bestond de regering De Broqueville uit de Katholieke Partij, maar tijdens de Eerste Wereldoorlog traden voor het eerst ook socialisten toe tot een regering. Samen met de liberalen werd een kabinet van nationale eenheid gevormd: De Broqueville II.
• In 1939 was er de regering Pierlot II met katholieken en liberalen. Op 3 september 1939, toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak, stapten de socialisten daar ook in.
• Maar een soortgelijk initiatief, met zowat alle partijen erin, bleek niet mogelijk: voor zo’n regering van nationale eenheid bedankte Ecolo, omdat ze weigerden met N-VA in eenzelfde regering te gaan. Daarna volgde de PS, in een spectaculair verraad aan de vier Vlaamse partijen waarmee ze een nacht hadden samen gezeten. Ze boden wel steun aan een minderheidskabinet van liberalen en CD&V. PS en de groenen stelden immers één voorwaarde: geen N-VA in die regering.
• Maar ook de partij van de premier, de MR, deed er bijzonder veel aan om dat plan van een regering van ‘nationale eenheid’ niet te laten doorgaan: zij dreigden hun 7 ministerposten te verliezen. Toen de PS moeilijkheden kreeg met haar achterban, en Magnette aarzelde, greep de MR de kans om de huidige premier te behouden, plus een hele stoet aan onbekende MR-ministers, in een minderheidskabinet met 38 zetels.
• ‘Nationale eenheid wordt niet in één avond uitgeroepen, maar wordt elke dag, elk uur opgebouwd in deze moeilijke tijden’, zo stelde de premier.
• Zeker voor de twee Franstalige partijen, MR en PS, die al jaren de mond vol hebben van een ‘sterk België’, van ‘het land versterken’ en beweren ’te houden van dit land’, blijft dat toch een verbazende beslissing. Waar was dat ‘samenwerken in nationale eenheid’ dan precies? Op welke manier werd het federale niveau nu versterkt door ‘hand in hand‘ te staan, zoals de eerste minister beweerde in haar speech? Het zijn vragen die handig overspoeld raken door de ernst van de medische en economische situatie, maar mogelijk wel een blijvende impact op het politieke landschap gaan hebben.

De details over de werking van de regering: Voor wat zijn ze precies bevoegd?

• Misschien wel het meest, werd er geluisterd naar hoe Wilmès de bevoegdheden van haar regering, en ook het einde van haar kabinet formuleerde.
• Wilmès benadrukte dat haar kabinet zich zal toespitsen op de bestrijding van de coronacrisis en haar gevolgen. ‘We zullen het kader van de lopende ­zaken voor onderwerpen buiten deze crisis niet overstijgen.’
• Voor alle andere domeinen blijft de regering ‘in lopende zaken‘ en moet ze dus bijzonder voorzichtig optreden. Van dat laatste was overigens, na meer dan een jaar in lopende zaken, al minder sprake: de regering Wilmès I begon al steeds meer hier en daar wat ‘beleid’ te maken. Niet onlogisch, sommige dossiers moeten nu eenmaal beslist worden.
• Hoe dat juridisch afdwingbaar is, zo’n ‘beperkte bevoegdheid’, of zelfs deftig kan gecontroleerd worden door het Parlement, is wel een raadsel. Er bestaat geen enkel precedent voor deze toestand. Maar verschillende partijen, onder meer sp.a, Groen en zelfs regeringspartij CD&V drongen aan op deze regeling.
• Zij krijgen ook elke week een overleg met de regering: daar drongen de groenen zondag bij de vorming van deze constructie op aan. Op die manier zitten PS, Ecolo, Groen, sp.a, cdH en DéFI toch ook al wat in het regeringsbad, al zullen ze vooral mogen komen luisteren naar wat beslist is.
• Daarnaast kondigde Wilmès ook aan dat ze nog aan de bijzondere volmachten werkt. Die moeten het minderheidskabinet de slagkracht geven om de zaak aan te pakken, langs het Parlement om. ‘Wij verbinden ons ertoe om de ­gezondheidssituatie tijdens de coronacrisis te beheren, om de openbare orde te handhaven, maar ook om de sociaal-economische problemen van loontrekkenden en zelfstandigen te verlichten’, zo stelde ze. Maar meer details daarover zijn er voorlopig niet.

Hoe het afloopt? Het is een kabinet van ‘beperkte duur’, maar hoe zit dat?

• Wilmès kondigde het volgende aan: na zes maanden zal de premier opnieuw het vertrouwen komen vragen aan het Parlement. Dat blijft natuurlijk een belofte, volgens de Grondwet hoeft er straks niets.
• Maar de premier voegde daarbij ook het volgend duidelijk statement: ‘Het blijft de bedoeling om op ­termijn een volwaardige regering te vormen die beschikt over een parlementaire meerderheid.’
• Meteen deed dat het gevoel ontstaan dat Wilmès vooral wil doorstarten straks, na zes maanden, met de huidige ‘steungevers’: de socialisten en de groenen. Dan is Vivaldi een feit.
• Op die manier is CD&V ook door de liberalen en de PS stevig ‘in bad gesleurd‘, in een scenario waar ze zich maanden met hand en tand tegen hebben verzet. Straks komt dat dilemma dus nog eens terug: wie gaat op dat moment, als we vermoedelijk nog steeds in een zware economische crisis zitten, de regering verlaten? Binnen zes maanden ligt die vraag voor de christendemocraten op tafel.
• CD&V wilde zondag in elk geval niet langer de zaak tegenhouden, en stemde maandag ook in met het scenario om Wilmès II de volheid van bevoegdheden te geven. Ondertussen blijven de kabinetten uiteraard bemand, en behouden de CD&V-ministers allen hun post.
• ‘Met alle respect, in de huidige context is het toch bijzonder moeilijk om te voorspellen wat er straks nog op ons afkomt. Zes maanden is een eeuwigheid in politiek, nu moeten we eerst de crisis aanpakken’, zo reageert CD&V-fractieleider in de Kamer Servais Verherstraeten.
• ‘Je zit nu met een verderzetting van een blauw-oranje regering, die geen meerderheid heeft in Vlaanderen noch in Franstalig België. Daar is de minderheid nog kleiner. Bovendien is er een tweespalt tussen de volmachten en de volheid van bevoegdheid op het domein van coronabestrijding, en lopende zaken in de rest. Dat is de politieke realiteit‘, zo zegt Verherstraeten.
• ‘De discussie van de laatste 48 uur over het wettelijke kader is boeiend: constitutioneel rechtelijk is deze constructie ‘vernieuwend‘, om het zacht uit te drukken. Maar uiteindelijk komt het op hetzelfde neer: deze regering heeft geen meerderheid in het Parlement, en moet naar steun zoeken. Vandaag heeft ze die, dat zal ze moeten blijven doen’, zo reageert de fractieleider nog.

De politieke reacties: Vlaams Belang en N-VA zitten al in oppositiemodus.

• Tom Van Grieken (Vlaams Belang) postte een video van het lege halfrond tijdens de speech met volgende tekst: ’17/03/2020. De dag dat de volksgezondheid misbruikt werd om politieke linkse en Waalse postjes veilig te stellen. Een leeg Parlement voor een inhoudelijk lege regering.’
• Theo Francken (N-VA) kwam met een hele reeks tweets, waarin hij z’n verontwaardiging uitte. Maar de meest interessante was misschien deze vergelijking van de voorkeurstemmen op 26 mei 2019:
  • De Wever (242.386) en Francken (122.738) = 365.124.
  • Nieuwe regering: Wilmès (16.180), Geens (46.802), De Croo (80.283), Clarinval (18.221), De Crem (36.118), De Block (40.819), Bacquelaine (27.220), Marghem (14.079), Bellot (13.864), Ducarme (24.959), Goffin (17.717), Muylle (23.067), De Backer (0) = 359.329.
• Daarop reageerde Jérémie Tojerow, een notoir Twitteraar en PS-militant, met volgende rekensom:
  • Stemmen N-VA in de Kamer: 1.086.787
  • Stemmen PS+Spa+VLD+MR+CD&V+Cdh+Ecolo+Groen+DéFI: 4.022.879
• Maar of het allemaal veel debat zal opleveren? Morgenvroeg is er in de Kamer tijd voor de replieken. Het val te betwijfelen of daar veel animo zal zijn. Want met een lege zaal is theater maar niets, en hetzelfde geldt in extenso voor de Kamer, waar na een stormachtige tussenkomst meestal een salvo aan applaus of hoongelach geldt. Niets van dat alles: Kamerleden worden zo ver mogelijk uit elkaar gehouden, en de activiteiten worden op een laag pitje gezet.
• Dat creëert wel een speciale situatie: net op het moment dat de regering in een onuitgegeven constitutionele situatie zit, dreigt de controle vanuit het Parlement zo goed als weg te vallen.
• En overigens valt ook elke controle vanuit de partijen en hun basis zo goed als weg: voor de toetreding tot deze regering, laat staan het steun verlenen aan deze regering, ziet het ernaar uit dat geen enkele partij een ledencongres kan en zal samenroepen. Samenkomsten zijn simpelweg verboden. Dat kan misschien in heel de crisissituatie een silver lining zijn voor sommige partijvoorzitters: ze hoeven zo alvast geen kritische vragen te ondergaan.

Om rekening mee te houden: Wilmès staat natuurlijk niet alleen, om het volle pr-gewicht van deze wankele constructie te dragen. Ze kan terugvallen op haar ervaren Nederlandstalige vicepremiers, die mee de boel nu moeten stutten.

• Best opvallend, de twee, Alexander De Croo (Open Vld) en Koen Geens (CD&V), doken broederlijk naast elkaar, weliswaar op ruime afstand, op in Vandaag op Eén, om daar het nieuwe pakket aan maatregelen te gaan uitleggen.
• Beiden straalden rust uit, wilden duidelijk een boodschap geven om mensen te kalmeren.
• Zo wilde De Croo het expliciet geen ‘lockdown’ noemen. ‘Maar we willen heel duidelijk zijn: zo veel mogelijk telewerken, maar als dat niet kan, dan moet je op de werkplaats de veilige afstand van elkaar bewaren. En als dat niet kan, moet de onderneming tijdelijk sluiten.’
• Geens klonk, misschien als minister van Justitie, ook iets strenger: ‘Wij gaan ook boetes opleggen aan bedrijven die de ‘social distancing’ niet gaan verplichten, of bedrijven die niet essentiële activiteiten blijven uitoefenen en toch open blijven.’
• Daarover ontstond, uiteraard, toch wel wat onduidelijkheid: wat is nu essentieel en wat niet. Eén opvallende discussie bijvoorbeeld: had de Belgische regering nu, bijzonder symbolisch, ook beslist om boekhandels als ‘essentieel’ te beschouwen? In een verfijnd, cultureel hoogstaand land misschien dus wel, zoals enkele Twitteraars ook enthousiast concludeerden. Alleen lijkt het eerder om een spraakverwarring te gaan. Wilmès kondigde aan dat ook librairies open mochten blijven. Dat vertaalt als ‘krantenwinkel’, maar ook als ‘boekhandel’.
• ‘Wat we vragen, is niet om mensen te ambeteren. Maar we kunnen toch niet een wetboek van 10.000 regels gaan schrijven om te zeggen wat allemaal niet mag?’, zo stelde Geens. Een historisch moment, Geens die voor een keer géén nieuw wetboek wil schrijven.

Toch wat ruis op de lijn: De federale regering zit dus op een ‘strengere lijn’, de Vlaamse regering focust toch op de economie.

• De federale minister van Binnenlandse Zaken, Pieter De Crem (CD&V), herhaalde vanmorgen op Radio 1 nog eens de dreiging van boetes: ‘De politie is bevoegd op te treden. Deze maatregelen zijn afdwingbaar, niet vrijblijvend, er kunnen dus wel degelijk boetes uitgedeeld worden. Bedrijfsleiders die verantwoordelijk omgaan met die maatregelen zullen er niet onder vallen. Maar als het samenscholingsverbod van kracht is, of als er nachtwinkels zijn die zich niet houden aan de regels, zal er ingegrepen worden.’
• En hij kondigde ook controles op de weg aan: ‘Er zal gecontroleerd worden, en men moet zich legitimeren en bewijzen dat men onderweg is voor een noodzakelijke verplaatsing.’
• Jan Jambon (N-VA), de Vlaamse minister-president, sprak dan weer sussende taal op Radio 1: ‘We moeten toch niet met boetes gaan zwaaien, er is ook gewoon burgerzin waar we appel op moeten doen. De politie moet ook geen controle gaan doen of er bijvoorbeeld klusjes worden uitgevoerd die ‘niet noodzakelijk zijn’. Het gaat om gezond verstand, en burgerzin.’
• Op een persconferentie van de Vlaamse regering worden er nog bijkomende maatregelen aangekondigd. Die draaien vooral rond de economie: ‘We moeten er absoluut voor zorgen dat die niet kopje-onder gaat. Er is niet oneindig veel geld, maar we moeten de nodige maatregelen nemen. Daar moet dan maar geld voor zijn’, zo stelde Jambon.
• Daarbij is hij ook nog optimistisch: ‘De crisis zou in dit begrotingsjaar moeten afgerond worden, dan spreken we over ‘eenmalige maatregelen’, en dan kunnen we terug naar een begroting in evenwicht gaan.’

De harde cijfers: Het is nu al maar zeer de vraag of dit een crisis van ‘korte termijn’ is. Voka, de Vlaamse werkgeversorganisatie, doet er alvast een scheut pessimisme bovenop. Zij spreken nu al van een economisch verlies van 16 miljard, waarbij de economische contractie ondertussen geraamd wordt op 1,5 procent. ING zat deze week nog aan een krimp van 0,8 procent. Maar hoe dan ook: als de economie werkelijk met 1,5 procent zou krimpen, zit je met een zware recessie die niet zomaar op één-twee-drie opgelost is. Dan hebben straks de Vlaamse, maar ook de federale regering, zeer zwaar werk voor de boeg.

In de wandelgangen: Het leven in de parlementen is ondertussen bevreemdend. De parlementen gaan ook zo goed als in lockdown. Enkel de fractieleiders gaan vandaag in het Vlaams Parlement in debat, en ook in het Waalse Parlement is er dezelfde situatie. Donderdag dus ook een soortgelijke situatie in de Kamer. Zo gaan we naar een ‘gecontroleerde sluiting‘ van die assemblees, die slechts op een laag pitje kunnen verderwerken en de regeringen controleren.

Nieuwkomers: Door de nieuwe regering zijn meteen ook tien politici zeker van een nieuwe job, in de Kamer.

• MR mag zes nieuwe Parlementsleden sturen: Natalie Gilson, Benoir Friart, Isabelle Galant, Christophe Bombled, Magali Dock en Mathieu Bihet. Dat leverde ook een ongemakkelijke foto op met een glunderende voorzitter Georges-Louis Bouchez (MR) op de trappen van de Kamer: social distancing werd er niet meteen gerespecteerd, met een regel van 1,5 meter tussen mensen.
• Open Vld stuurt Tania De Jonge en Bram Delvaux naar de Kamer, terwijl De Croo en Maggie De Block definitief op de regeringsbanken plaatsnemen.
• Voor CD&V zitten voortaan Sammy Mahdi en Bercy Slegers in de Kamer, ter vervanging van Geens en Nathalie Muylle.