Hoe creatief omspringen met 235 miljoen euro België haar astronaut opleverde

België moest en zou de volgende Europese astronaut leveren: Raphaël Liégeois uit Namen gaat tussen 2026 en 2030 de ruimte in met de ESA. Politiek gezien het paradepaardje van staatssecretaris voor Wetenschapsbeleid Thomas Dermine (PS). Die bewoog hemel en aarde, met een forse lobbycampagne van de astronaut en regering tot zelfs de koning vooraf. Maar Dermine blijkt ook wel zeer creatief te zijn geweest met budgetten van miljoenen euro’s.

Even schetsen: Nadat de regering eerst vorig jaar beslist had de bijdragen aan de ESA net af te bouwen, ging Vivaldi plots massa’s investeren. Daarbij werd overal geld gezocht én gevonden uit budgetten die helemaal niets met ruimtevaart te maken hebben: het nucleair onderzoek naar de zogenaamde SMR’s, kleine modulaire reactoren, moest plots 50 miljoen afgeven. 35 miljoen kwam uit het herstelfonds, dat de EU gaf om de economie terug te lanceren na de COVID-periode. Defensie deed 100 miljoen in de ESA-pot, afkomstig uit de DIRS, een onderzoek- en ontwikkelingsfonds van 1,8 miljard euro voor de defensie-industrie. Tenslotte kwam er 50 miljoen rechtstreeks uit de schatkist: 235 miljoen euro over 5 jaar. Niet iedereen binnen Vivaldi was daar blij mee: het ging in tegen advies van de Inspectie Financiën, toenmalig staatssecretaris voor Begroting Eva De Bleeker (Open Vld) had grote vragen. “En die 50 miljoen moet hoe dan ook nog terug gevonden worden, om naar dat nucleair onderzoek te gaan, dat gaan we moeten corrigeren”, zo is ferm binnen Vivaldi te horen. “Dermine heeft duidelijk bepaalde beloftes moeten maken”, zo sneert Kamerlid Frieda Gijbels (N-VA) van de oppositie.

In het nieuws: Alles was goed om de eerste Waal, Raphaël Liégeois, de ruimte in krijgen.

De details: Het nucleair onderzoekscentrum SCK CEN krijgt plots maar de helft van het beloofde bedrag, voor onderzoek naar kleine modulaire kernreactoren, de zogenaamde SMR’s.

Honderd miljoen voor nieuwe SMR’s, ‘small modular reactors’. Het was een eis van zowel MR, als cd&v om toch op maar het onderzoek naar de volgende generatie kernreactoren levend te houden, en zo ook de nucleaire droom. Dik tegen de zin van de groene coalitieparters beloofde Vivaldi vorig jaar zo aan dat het nucleair onderzoekscentrum SCK CEN in Mol een fonds van honderd miljoen euro, om onderzoek te doen naar SMR’s.
“Om koolstofneutraal te zijn in 2050 zullen we alle technologie moeten gebruiken, ook kernenergie”, stelde premier Alexander De Croo (Open Vld) destijds ferm.
Alleen, zo wijzen hoge bronnen binnen Vivaldi erop, is 50 miljoen daarvan plots verdwenen. Op de ministerraad van 14 november 2022, een maand na het begrotingsoverleg, werd plots de helft van het toegekende werkingsbudget voor het centrum, 50 miljoen euro, toegeschreven aan het budget voor programma’s van de ESA, het Europees Ruimtevaartagentschap. Dat bedrag komt uit het potje van de FOD Wetenschapsbeleid, onder Thomas Dermine, de golden boy van de PS.
En straffer, het bedrag dat wordt weggehaald, wordt niet opnieuw automatisch aangevuld, zo waarschuwde De Bleeker de ministerraad destijds. Het kabinet van Dermine bevestigt dat ook: “Er zijn geen compensaties beslist of voorzien.”
Vanuit de oppositie, waar men onraad rook over dat nucleair onderzoek, kwam meermaals de vraag aan Vivaldi, wat nu de gevolgen zijn: “De premier zei dat het een tijdelijke verschuiving was, dat dat budget onderbenut is, dat het zou terugkomen. Maar het is nog altijd niet bij gevraagd“, verklaarde parlementslid Frieda Gijbels (N-VA).
En ook binnen de meerderheid was men niet echt te spreken over het plan van Dermine: “Wij wilden wel flexibiliteit tonen, maar de bedoeling was vooral niet om geld dat er niets mee te maken had, voor de ESA te gebruiken“, vertelt een regeringsbron. Binnen de regering keek men met grote ogen naar de manoeuvres van Dermine, om al dat geld voor de ESA te verzamelen. “Maar het was heel duidelijk dat de PS dit wilde.”
Alexia Bertrand (Open Vld), die De Bleeker opvolgde als staatssecretaris voor Begroting, gaf vorige week in de Kamer wel nog aan dat SCK CEN wel degelijk over een projectbudget van honderd miljoen euro zal beschikken. “We gaan dat inderdaad moeten oplossen, want dat onderzoek naar SMR’s willen we echt doen“, zo verklaart een regeringsbron vandaag. Ook het kabinet van Dermine bevestigt trouwens: “Tegelijk heeft de regering nergens beslist om de ambities voor het SMR programma te verminderen.”
Maar zo zal er wel opnieuw 50 miljoen euro moeten worden gevonden. Waar dat vandaan moet komen, is zeer de vraag.

En daarnaast: Van overal kwam geld voor de ESA.

Naast nucleair onderzoek dat plots geld voor de ruimtevaart werd, deed ook Defensie doet een forse duit in het zakje. De PS heeft met minister van Defensie Ludivine Dedonder dat departement in handen. Liefst honderd miljoen werd vrijgemaakt uit de Defence, Industry and Research Strategy, of kortweg DIRS.
In dat fonds wordt tussen 2022 en 2030 1,8 miljard euro vrijgemaakt uit het defensiebudget om investeringen in de Belgische industrie, meer bepaald in onderzoek en ontwikkeling, te structureren. Het DIRS-stuurcomité, waarin vertegenwoordigers van de kabinetten Defensie en Economie samen met de defensietop zetelen, moet beslissen naar welke projecten dit geld gaat.
De 100 miljoen voor de ESA kwam er toen dit DIRS-stuurcomité nog niet samengesteld. Daarover was de Inspectie Financiën vernietigend: “Ze kon er desgevallend niet mee over beslissen”.
De kans dat het stuurcomité akkoord zou zijn gegaan met de toekenning lijkt ook bijzonder klein: in de DIRS staat geschreven dat het budget primair dient voor “de capacitaire noden van het Belgische veiligheids- en defensiebeleid, de prioriteiten van de EU en NAVO inzake defensiegerelateerd technologisch onderzoek of het technologische en industriële potentieel van defensiegerelateerd onderzoek en ontwikkeling”. Een investering in de ESA, een civiel agentschap, lijkt in geen van de drie domeinen te passen.
De Belgische schatkist zelf draagt nog eens 50 miljoen euro bij aan de ruimtevaartsector. En ook vanuit het RFF-fonds, het door Europa gefinancierde herstelfonds, bedoeld om de economieën van de lidstaten terug aan te zwengelen na de COVID-pandemie, wordt ook geld aangewend, meer bepaald uit het project “Oproep ter ondersteuning van de lucht- en ruimtevaartsector”, dat 35 miljoen euro kon aanwenden.
Het is natuurlijk Dermine zelf, als staatssecretaris voor Relance, die dat RFF-fonds mee moet beheren. “Aangezien de economie van ons land het post-corona beter deed dan verwacht, werd dat project geannuleerd, en het budget toegewezen aan twee ESA-programma’s. Die liggen dicht bij de oorspronkelijke doelstellingen” zo verklaarde een woordvoerder van Dermine.

Opvallend: Dermine kreeg wel tegenstand, van de Inspectie Financiën, en van staatssecretaris De Bleeker.

Staatssecretaris De Bleeker, die de begroting toen beheerde, had grote vragen bij Dermine zijn acties: in haar nota aan de regering had ze het erover dat Dermine een “zelf gecreëerde en valse hoogdringendheid” in het leven riep om de investeringen in de ESA nog snel door te duwen, nog voor de ESA-ministerraad in het Portugese Matosinhos. Die raad was al maanden gepland, Dermine had dus alle tijd om dergelijke dossiers voor te bereiden: hij hoefde niet in de week voordien in allerijl de hele zaak door de kern te duwen.
En ook de Inspectie Financiën was niet blij met de constructie. In een ontwerpnota aan de regering twijfelde ze het over de noodzaak van de beslissingen, “gelet op het feit dat er binnen de Wetenschapsbeleidsbegroting reeds met een ‘ruimtevaartenveloppe’ wordt gewerkt”. De dienst gaf dan ook een negatief advies aan Dermine, maar die zette zijn plan gewoon voort.
Ook haalt De Bleeker nog aan dat België nu al de vijfde is in de lijst van landen die het meeste bijdragen aan de ESA. Concreet investeert ons land jaarlijks 325 miljoen euro in de ESA, voor de periode 2023-2027. De extra investeringen, afgeklopt op de ministerraad van 18 november, doen daar nog eens 235 miljoen bij in totaal, zo’n 47 miljoen per jaar, “toch een heel aanzienlijke verhoging”, zo merkt Kamerlid Gijbels op.
Zeker in budgettair moeilijke tijden nog extra gaan investeren, is allerminst evident, zo schrijft ook De Bleeker in haar nota. “Overeenkomstig het regeerakkoord moet de regering er natuurlijk voor zorgen dat haar deelname aan de ESA niet verminderd wordt. Maar het uitsluiten van een vermindering is natuurlijk niet hetzelfde als de beslissing tot een verhoging.”

The Big Picture: Extra geld in ruil voor een zitje.

Dat Liégeois buitensporige capaciteiten heeft, staat buiten kijf. De 34-jarige neurowetenschapper spreekt vijf talen, is gediplomeerd fysicus, ingenieur en biomedicus, en studeerde en doceerde aan universiteiten in Frankrijk, Zwitserland, Singapore en de Verenigde Staten. Daar komt nu nog een studie bovenop, aan het EAC, het Europees Astronautencentrum in Keulen, waar Frank De Winne directeur is.
Naast zijn eigen kwaliteiten kon de Waalse astronaut rekenen op een stevige lobbycampagne vanuit het land. Die trapte Dermine af in 2021, toen hij samen met Frank De Winne aankondigde op zoek te gaan naar de volgende Belgische astronaut. Elke universiteit kreeg een brief in de bus, om studenten op te roepen zich aan te melden, elke grote naam in de sector kreeg een maanraket van Kuifje cadeau. En of dat lukte: in totaal stelden 22.500 Europeanen zich kandidaat om naar de ruimte te gaan; vijf van hen werden ook daadwerkelijk geselecteerd, waaronder dus Liégeois. “Op een gegeven moment ga je allemaal topkandidaten hebben, dan zal een pak geld erbij het dossier geen kwaad hebben gedaan”, zo zegt Frieda Gijbels.
En “iedereen heeft zijn rol gespeeld op elk niveau. Zelfs de koning deed dat“, zo vertelde Dermine nog na de selectie van Liégeois. Van koning Filip is bekend dat hij een ruimtefanaat is; in april vloog hij nog, samen met zijn oudste zoon prins Gabriël, naar het Zuid-Amerikaanse Kourou in Frans-Guyana, om er de lancering van een Ariane 5-raket bij te wonen. Op 9 november, niet lang voor de ESA-ministerraad, had de koning nog een audiëntie met Josef Aschbacher, de directeur-generaal van het agentschap, waar de selectie van Liégeois ongetwijfeld werd besproken. Achteraf verklaarde de Oostenrijker, uiteraard, dat de ontmoeting met de koning daar niet aan heeft bijgedragen.
Daarnaast kon België een positie afdwingen, net door de vele investeringen in het ruimtevaartagentschap. “Als je bij ESA veel projecten steunt, kom je ongetwijfeld in goed daglicht, dus heb je gewoon meer kans dat jouw astronaut de lucht in gaat. En er was een enorme welwillendheid om in heel wat projecten te stappen”, zo duidt een hoge liberale bron binnen de regering. Ook dit nuanceerde Aschbacher: “Denemarken heeft dit jaar opnieuw een astronaut in de ruimte, maar het is een land dat relatief weinig bijdraagt aan de ESA”, zei hij.
Maar Dermine’s laatste zet, de investeringen in de week voor de ESA-ministerraad, heeft ongetwijfeld een handje geholpen. “Er was een bijeenkomst van de ESA, en plots moest er allemaal geld zijn om die bijdrages aan de ESA te betalen”, zegt een regeringsbron. “Het is precies alsof hij snel snel moest geld bij elkaar zoeken om toch maar aan die belofte te kunnen voldoen, zonder dat dat doorgesproken was”, vertelt Gijbels nog. “Dermine wilde die astronaut absoluut hebben, en is heel creatief te werk gegaan“, concludeert een hooggeplaatse bron ten slotte.