Een echte man is hetero. Dat is althans wat in bepaalde kringen nog steeds hardnekkig geclaimd wordt. De relatienorm is man-vrouw en al wie niet in dat binaire hokje past, geeft blijk van tegennatuurlijk gedrag. Not. Het dierenrijk pakt uit met een enorme waaier aan seksuele gedragingen, de ene al kleurrijker en inventiever dan de andere. In de vrije natuur blijkt LGBTQI+ gewoon springlevend.
Door Katrien Bonne
Nog niet zo bijster lang geleden werd homoseksualiteit gedefinieerd als de ‘abnormale of geperverteerde aantrekking tot het andere geslacht’. Geen zaak van nature, wel van nurture: aangeleerd sociaal gedrag dus, en bijgevolg ook weer af te leren. Gaandeweg kwam de wetenschap tot andere inzichten. Niet alleen bij de mensen – met onderzoek dat enkele jaren geleden nog ‘homoseksuele’ genen aan het licht bracht – , ook bij de dieren.
Volgens de Noorse zoöloog Petter Bockman wordt homofilie zelfs bij alle soorten aangetroffen, behalve dan bij deze die zich aseksueel voortplanten – zoals de zee-egel. ‘Er wordt in dit domein steeds meer onderzoek verricht’, vertelt gedrags- en evolutiebiologe Charlotte Goeyers. ‘Alleen, hoe definieer je homoseksualiteit? Bij een dier kan je moeilijk achterhalen wat het voelt of denkt, je kunt alleen zijn gedrag nauwgezet observeren. We vermoeden nu dat copuleren met hetzelfde of met het andere geslacht een soort van basale toestand is: goed mogelijk dus dat beide gedragingen al van bij het prille begin van de seksuele voortplanting aanwezig waren. Hoe verklaar je anders dat er in het dierenrijk zoveel gevallen te vinden zijn die heteroseks perfect weten te omzeilen? En nee, dat hoeft helemaal niet haaks te staan op de evolutietheorie.’
Voorbeelden in het dierenrijk van seks met hetzelfde geslacht zijn legio. Tijdens een grondige studie in de nationale parken Arusha en Tarangire ontdekte de Canadese bioloog Bruce Bagemihl dat liefst 94 procent van de mannelijke giraffen het aanlegde met andere mannetjes
Goeyers: ‘Seks met hetzelfde geslacht – of met beide – is zelden een vergissing. In veel gevallen impliceert het net een strategie die het voortbestaan van de groep moet verzekeren. Als een soort van wederkerige dienst bijvoorbeeld, om de onderlinge banden nauwer aan te halen. Of om de kans op overleven te verhogen: een homoseksuele relatie tussen een hoger geplaatste aap en een soortgenoot die lager noteert in de pikorde kan voor die laatste meer toegang tot voedselbronnen betekenen, en een betere bescherming tegen roofdieren. Vaak heeft het ook met de seksratio te maken: de verhouding tussen mannetjes en vrouwtjes binnen een populatie.’
‘Bij de Laysanalbatros vormen de vrouwtjes geregeld een paar om samen een kuiken op te voeden. Jaarlijks wisselen ze af wie het ei gaat leggen – een ei dat trouwens bevrucht wordt door het mannetje van een ander koppel, waarna hij snel weer uit beeld verdwijnt. In deze populatie komen beduidend meer vrouwtjes voor dan mannetjes, waardoor het méér voordelen oplevert om met een ander vrouwtje te koppelen dan om moederziel alleen zo’n ei uit te broeden. Dat daardoor de concurrentiestrijd om de weinig beschikbare mannetjes ook wat gaat liggen, betekent extra winst: meer rust en bijgevolg stabiliteit binnen de groep.’
Oefening baart kunst
Voorbeelden in het dierenrijk van seks met hetzelfde geslacht zijn legio. Tijdens een grondige studie in de nationale parken Arusha en Tarangire ontdekte de Canadese bioloog Bruce Bagemihl dat liefst 94 procent van de mannelijke giraffen het aanlegde met andere mannetjes, een contact dat uiteenliep van liefkozen en strelen tot vrijen en ejaculeren. Mannelijke dolfijnen paren frequent met andere jonge mannetjes, waarbij velen onder hen zelfs nooit seks hebben met vrouwtjes. Soms is het een kwestie van meer genot, soms willen mannetjes vooral hun dominantie laten gelden – enkel de alfaman mag paren met de dames –, maar vaak is het bij de jongere dieren ook gewoon zaak van ‘al eens te oefenen’ vooraleer ze een wijfje veroveren. Tussen giraffen is heteroseks vaak risicovol: bij grote dieren kan het gebrek aan ervaring ongelukken veroorzaken, wat niet of minder vaak voorvalt wanneer twee even sterke mannetjes al even ‘warmdraaien’.
Volgens Jasper Buikx, bioloog van de Amsterdamse Artis-dierentuin is ‘copuleren bij olifanten zelfs zo moeilijk, dat de stieren van tevoren wel met elkaar moeten oefenen …’ Op de koop toe hebben jongen die worden grootgebracht door dierlijke homostellen in sommige gevallen een hogere overlevingskans. ‘De kuikens van zwarte zwanen en flamingo’s die opgroeien bij een mannenstel halen het vaker dan gemiddeld, omdat er bij hen twee keer zoveel kracht en verdediging aanwezig is’, aldus Buikx.
Een bekend homostel vormden Roy en Silo, twee mannelijke stormbandpinguïns uit de New Yorkse Central Park Zoo. Een koppel dat jarenlang liefdevol standhield, en zelfs een steen probeerde uit te broeden. Dat kon beter, vond de zoo, en uiteindelijk bracht het duo met succes een verstoten kuiken groot, Tango. Het vertederende verhaal ging de hele wereld rond, deed de gayscene op zijn grondvesten daveren en kwam finaal tot leven in een kinderboek, ‘And Tango makes Three’. Niet dat het werk bij iedereen in goede aarde viel: het boek kampeerde vijf jaar lang in de top tien van verboden boeken in openbare bibliotheken en scholen over heel de VS.
In dit wetenschappelijke domein circuleren inderdaad heel wat uiteenlopende meningen en tegenkantingen’, erkent Charlotte Goeyers. De interesse voor het vakgebied neemt toe, maar er is nog veel werk aan de winkel. Wezenlijke bevindingen vallen al eens tussen de plooien en vangen weinig persaandacht. Nu en dan krijgen wetenschappers zelfs het verwijt dat ze een bepaalde agenda dienen. Want kunnen ze wel neutraal zijn? Het is zeker cruciaal om vooropgestelde hypothesen met de nodige objectiviteit te benaderen, het eigen referentiekader uit te schakelen en zo neutraal mogelijke waarnemingen te doen.’
‘Toch valt op dat onderzoekers holebigedrag bij dieren weleens omschrijven als iets compleet anders dan seks, om te kunnen voldoen aan het Darwiniaanse uitgangspunt van “op-voortplanting-gerichte-seks”, met het sociaal aanvaarde kerngezin en zijn nest nakomelingen als de norm. Terwijl het dierenrijk, met zijn vele “alternatieve” levensstijlen en het frequente voorkomen van polygamie, holebiseksualiteit, surrogaat- en adoptieouders, juist aantoont dat het hele concept van een “norm” vooral artificieel is. Volgens de regels van de evolutiebiologie zouden dergelijke gedragingen, die niet strikt bijdragen tot de instandhouding van de soort, immers vanzelf moeten verdwijnen. En dat doen ze niet.’
Een nummertje voor het eten
‘De natuur is ontzettend divers, je kunt er voor alles een voor- en een tegenbeeld vinden’, geeft ook gedragsbioloog aan de UAntwerpen Jeroen Stevens toe. ‘Daarom hamer ik bij mijn studenten altijd op de naturalistic fallacy: het is niet omdat het in de natuur voorkomt dat het goed of slecht is. Gorillamannetjes houden er meerdere vrouwtjes op na: breekt dat een lans voor polygamie? Natuurlijk niet, want wij zijn mensen, geen gorilla’s. Dat neemt niet weg dat de dierenwereld, met zijn brede waaier aan seksuele gedragingen, enorm gevarieerd is. En dat natuurlijk gedrag een vlag is die vele ladingen dekt.’
‘De kuikens van zwarte zwanen en flamingo’s die opgroeien bij een mannenstel halen het vaker dan gemiddeld, omdat er bij hen twee keer zoveel kracht en verdediging aanwezig is’
‘Niet alleen homoseksuele relaties komen bij dieren frequent voor, ook biseksueel gedrag tiert er welig’, zegt Stevens. ‘Het bekendste voorbeeld zijn de bonobo’s. Bonobo’s hebben seks om verschillende redenen. Uiteraard om zich voort te planten, en daarnaast gebruiken ze het heel erg in een sociale context, om plezier te maken of – bij de jongere dieren – om puberaal te experimenteren. Het meest vermaard zijn deze primaten voor het inzetten van seks als een probaat middel om spanningen of dreigende escalaties te ontmijnen. Zijn er net conflicten geweest of dreigen ze te ontstaan, dan raken bonobo’s seksueel opgewonden. Rond voedertijd in de dierentuin bijvoorbeeld krijgen alle mannen een erectie. Voor het eten komt, wordt er heel wat gevrijd. En dan zie je dat ze zich absoluut niet beperken tot heteroseksuele contacten, maar ook man-man of vrouw-vrouw, en groepsseks waarbij zelfs pubers worden betrokken. Op de koop toe wordt weleens seksueel contact gezocht bij de verzorgers – vooral dan de jongere dieren die nog maar net in gevangenschap leven.’Nog soorten houden wel van een nummertje met beide geslachten. Na twintig jaar onderzoek ontdekten Amerikaanse wetenschappers dat diepzee-inktvissen biseksueel zijn: bij de Octopoteuthis deletron zeulen vrouwtjes net zo vaak spermapakketjes met zich mee als mannetjes. Bij de vale gieren maakte het verhaal van Dashik en Yehuda eind jaren ‘90 furore: twee mannelijke gieren die zich ontfermden over een verstoten jong en het leerden vliegen. Hun romance bleef niet duren, want beide heren eindigden uiteindelijk met een vrouwtje.
Allemaal (queer) beestjes
Voelt een bepaald percentage mensen zich transgender of queer, ook in de dierenwereld zijn tal van parallellen te trekken. ‘Sommige mannelijke kousenbandslangen doen zich voor als wijfje, door een vrouwelijk ‘parfum’ te dragen’, vertelt Charlotte Goeyers. ‘Na de winterslaap zijn ze sloom en inactief, en moeten ze eerst op adem komen. Direct in competitie gaan met andere heren is dan nog even niet aan de orde. Om die reden gaan ze vrouwelijke feromonen afscheiden. Zo kunnen ze het eigen paargedrag even uitstellen, en daarnaast dient het nog een ander doel. Net als andere reptielen worden slangen sloom van de kou. Dat maakt hen, tot ze zijn opgewarmd, een makkelijk doelwit voor roofdieren. Zodra een vrouwtje na de winterslaap wakker schiet, duiken tientallen mannetjes bovenop haar. Wanneer zo’n mannelijke slang een vrouwtje nabootst, krijgt hij het in dat kluwen niet alleen sneller warm, als bonus heeft hij ook tientallen bodyguards om zich heen. Goed gezien.’
‘Niet alleen homoseksuele relaties komen bij dieren frequent voor, ook biseksueel gedrag tiert er welig’
Bij intersekse vertoont een lichaam zowel mannelijke als vrouwelijke kenmerken. Ook bij dieren balanceert het biologische verschil tussen mannetjes en wijfjes vaak op een slappe koord, zo bewijzen ringstaartmaki’s en moerascavia’s. Niet alleen de mannetjes, ook alle vrouwtjes hebben een penis. Een pseudo-exemplaar, want vooralsnog kunnen de vrouwtjes er geen soortgenoten mee bevruchten. De gevlekte hyena maakt het nog bonter. Biologe Carin Bondar vertelt in haar boek ‘Wild sex’ dat ze ‘de enige vrouwelijke zoogdieren zijn die seks hebben, plassen en baren door een penisachtig kanaal. Vrouwtjes zijn zelfs in staat een erectie te krijgen. Om te paren met mannetjes moeten de vrouwtjes dit aanhangsel terug in hun lichaam trekken. Vermoedelijk gaat het hier om een geval van seksuele nabootsing: de hyenapopulatie wordt beheerst door vrouwelijke dominantie, waardoor vrouwelijke pups er sneller het leven laten dan mannelijke. Monomorfisme – of de gelijkvormigheid van beide geslachten – in een vroeg levensstadium helpt dus meer vrouwtjes om te overleven.’
Bestaan er ook dieren die van geslacht kunnen veranderen? Zeker. Zoek een niet-heteronormatieve gedraging en er bestaat wel een dier dat het tot zijn favoriete seksstrategie ontwikkeld heeft. Bij de kleurrijke clownvis, een van de populairste transseksuele dieren, is het vrouwtje dominant is en heeft ze seks met grote mannetjesvissen. Wanneer het vrouwtje sterft, verandert het dominante mannetje prompt van geslacht en ontwikkelt de tweede in rij zich tot een geslachtsrijp mannetje. Deze diersoort bestaat uit ‘opeenvolgende hermafrodieten’: alle kleintjes worden als jongens geboren, pas later muteren ze tot vrouwtjes. De zeeslak Crepidula Fornicata legt het nog poëtischer aan boord: door aanraking – meerdere schelpen gaan boven op elkaar zitten en vormen een ketting – , verandert de mannelijke schelp gaandeweg in een vrouwelijk exemplaar.
Soms zit er bij de dieren ook helemaal géén strategie achter. Na uren opnames bekijken gaan onderzoekers er inmiddels van uit dat de ‘biseksuele’ Octopoteuthis deletron in de gitzwarte duisternis van de diepzee het andere geslacht niet goed weet te ‘onderscheiden’, en dus maar de eerste de beste soortgenoot die langskomt in zijn of haar achtvoudige tentakels vangt …
Ook humor is in de dierenwereld niet ver te zoeken.
