Hoe Charles Michel afscheid neemt van België, en als volleerd leerling van Machiavelli nu een nieuwe rol in Europa opneemt.

Er bestaat een lange traditie van Belgische premiers die zich verliezen in Europa. Letterlijk. Guy Verhofstadt (Open Vld) maakte het mee in de paars-groene jaren van zijn regeringen, begin 2000. Terwijl zijn eigen Open Vld in 2004 ten onder gaat aan de interne ruzies rond het migrantenstemrecht, is de blauwe leider en premier eigenlijk nog maar met één ding bezig: een Europese topjob. In november 2003 heeft de Franse president Jacques Chirac een lang gesprek met Verhofstadt. Hij wil dat de Belg voorzitter wordt van de Europese Commissie.

Surtout, mon cher Guy, ne faites rien. Gerhard (Schröder, de toenmalig Duits kanselier,) en ik zullen deze zaak in handen nemen.

Het resultaat wordt uiteindelijk een bittere ontgoocheling voor Verhofstadt. Op een cruciale EU-top in de zomer van 2004 in Brussel torpederen Tony Blair en Silvio Berlusconi z’n kandidatuur als voorzitter van de Europees Commissie. De Belgische premier had de Brit en Italiaan iets te veel geïrriteerd met z’n eigengereid optreden, onder meer in de Golfoorlog. Verbitterd blijft Verhofstadt achter, diens paarse regering vindt nooit meer haar dynamiek terug in eigen land.

‘Wie denkt dat de groten der aarde oude beledigingen vergeten door nieuwe weldaden, die dwaalt wel heel fataal’
– Niccolò Machiavelli, Il Principe

Wilfried Martens (CD&V) maakt hetzelfde mee, ruim een decennium ervoor. Liefst negen regeringen leidt de man uit het kleine Sleidinge. Gaandeweg, na al die jaren in de Wetstraat Zestien, de ambtswoning van de Belgische premier, voelen figuren als Helmut Kohl, François Mitterrand en Ronald Reagan aan als intimi. En die zijn zoveel boeiender, zoveel meer de aandacht waard dan pakweg een José Happart (PS) in eigen land. Het leidt tot irritatie en kritiek in eigen rangen: waar zit de premier in tijden van nood? Is hij nog bij de zaak? Ook Martens eindigt uitgeblust en onbegrepen, om zichzelf een paar jaar later helemaal te laten opgaan in de machtspolitiek en achterkamers van het Europese parlement.

Zelfs Jean-Luc Dehaene (CD&V) flirt met een Europese topjob. Ook hij verbijt achteraf de teleurstelling na een Brits veto van John Major op de top in Corfu in 1994. Het Brabants trekpaard krijgt een ferme knauw wanneer blijkt dat opklimmen tot de absolute Europese top niet gaat lukken, maar herpakt zich snel: er is genoeg werk om België in de euro te loodsen eind jaren ’90. Aan Dehaene blijft die teleurstelling minder kleven.

De enige recente premier die geen last heeft van Europese of internationale verlokkingen, is Elio Di Rupo. Het feit dat de Italiaanse Belg zich moeilijk in het Engels uitdrukt, en behalve socialisten weinig Europese vrienden heeft, speelt ongetwijfeld mee: het kan hem nooit echt boeien.

Maar Di Rupo is de absolute uitzondering. Het scherpe contrast tussen het banale van de Belgische politiek en de grandeur en spotlights van een premier van België in het buitenland: het is een constante worsteling die bij elke eerste minister vroeg of laat naar boven komt. Twee botsende werelden, waarbij het verlangen om ‘internationaal’ te blijven, weg van de Vlaamse of Belgische klei, na verloop van tijd duidelijk primeert voor de meeste premiers.

‘De macht vindt gemakkelijk de titels, niet de titels de macht’
– Niccolò Machiavelli, Discorsi

We spoelen door tot vandaag. Charles Michel staat op het podium, met de groten der aarde. De Belg heeft zichzelf er toch maar mooi op gewrongen. Definitief nu, zonder die permanente Belgische besognes in de achterzak. Gekozen door de regeringsleiders van de EU tot voorzitter van de Europese Raad. Vanaf 1 december is Michel de komende vijf jaar samen met Commissievoorzitter Ursula von der Leyen het leidende duo van de Europese Unie.

De Europese Unie heeft drie belangrijke machtsorganen: het Europees parlement, waarvoor we om de vijf jaar moeten gaan stemmen, de Europese Commissie die als een soort regering de EU bestuurt én de Europese Raad. Die laatste is een raar beestje, een soort ‘Senaat’, waarin elke regeringsleider van de 27 EU-lidstaten een zitje heeft. Een aantal moeilijkere beslissingen van de EU heeft immers de steun nodig van het parlement, maar ook van voldoende lidstaten. Met andere woorden: de Europese Raad speelt, zeker op crisismomenten, een cruciale politieke rol.

‘Een nieuwe heerser dient rustig, bedachtzaam en menselijk te werk te gaan en ervoor op te passen dat teveel vertrouwen hem niet on- voorzichtig en te veel wantrouwen hem niet onverdraaglijk maakt’
– Niccolò Machiavelli, Il Principe

Voorzitter of ‘president’ worden van dergelijke Raad is geen klein bier. Het vergt een specifiek soort politicus, die handig door het politieke labyrint van de Europese Unie laveert. Geen al te zwak figuur, van een al te klein land. Maar ook niet iemand die Angela Merkel of Emmanuel Macron in de schaduw zou zetten met ravissant en moedig leiderschap. Een diplomaat, die voorzichtig schuift, maar wel doorduwt indien nodig. Geen koning, maar een prins.

Liefst eentje die het handboek van Machiavelli goed gelezen heeft: bereid om tot het uiterste te gaan, in staat om de juiste vrienden en vooral niet de foute vijanden te maken, en van tijd tot tijd zware principes in te ruilen voor pragmatisme.

Vriend en vijand die de afgelopen jaren met de premier werkte in de Wetstraat is het daarover wel eens: Michel is voorbereid op de taak. Perfect op maat gemaakt, zo u wil. Hij is communicatief: spreekt vlot Engels, is speciaal in Amsterdam gaan rechten studeren om het Nederlands compleet te beheersen, en uiteraard is Frans zijn moedertaal. Maar hij is ook een bijzonder goed luisteraar. Empathisch. Niet uit onbaatzuchtigheid of medeleven, maar omdat hij zich in de plaats wil kunnen stellen van mede- en tegenstanders. ‘Michel probeert permanent te begrijpen hoe z’n partners redeneren, hoe ze ineenzitten. En uiteraard geldt dat nog meer voor z’n vijanden’, zo vertelt een partijvoorzitter. ‘En het moet gezegd, hij doet dat briljant.

Michel ziet politiek als een schaakspel, waarin je de zetten van anderen perfect kunt anticiperen. ‘Hij kan heel lang wachten, tergend traag zijn. Maar dat is in politiek vaak niet zo’n slechte strategie: tegenstanders laten hun eigen ondergang creëren.’

Op z’n drieënveertigste is hij eigenlijk belachelijk jong om nu al een Europese topjob te krijgen. Maar je kan moeilijk in een politiekere omgeving groot worden dan Charles. Als kind heeft Charles een vader die quasi permanent voorzitter is van de PRL, de Franstalige liberalen. Nergens zie je zoveel het harde, koele machtsspel als in de machinekamer van een politieke partij. En al zeker bij de Franstalige liberalen, waar er constant een spanningsveld is tussen Jean Gol en later Didier Reynders aan de ene kant, en de Michels aan de andere kant.

Op z’n achttiende is zoon Michel provincieraadslid, op z’n 24ste al Kamerlid. Vader Louis is dan één van de architecten van paars-groen, hij beleeft zijn hoogdagen. Charles krijgt een blitzstart, en stapt op zijn vijfentwintigste als Waals minister van Binnenlandse Aangelegenheden in een coalitie met de PS. Hij is de jongste regionale minister ooit, het levert hem het beeld van filsà-papa op, iets waar hij zich levenslang aan zal ergeren. In 2004 is het sprookje al gedaan: de PS dumpt koudweg de liberalen voor de christendemocraten. Het is een harde les in het handboek van Machiavelli: het koude ‘verraad’ van de PS en Elio Di Rupo komt keihard aan.

Michel wordt in 2007 opnieuw minister, federaal dan, op Ontwikkelingssamenwerking. Een uitstekende post om veel te reizen en een breed internationaal netwerk uit te bouwen. Dat ‘Big Lulu’, zoals vader Michel in Afrika genoemd wordt, overal vrienden heeft, werkt uiteraard: op het zwarte continent verstaan ze dynastieke politiek als geen ander. De internationale diplomaat in hem wordt al vroeg geboetseerd en gepolijst.

‘Ik ga liever naar de hel dan naar de hemel. In de eerste zal ik kunnen genieten van het gezelschap van pausen, koningen en prinsen, terwijl in de tweede alleen maar bedelaars, monniken en apostelen zijn’
– Niccolò Machiavelli, Discorsi

Soms moet je in politiek hechte allianties aangaan. Zo leert Michel in 2011 een andere jonge partijvoorzitter kennen: Wouter Beke (CD&V). Beiden hebben één gemeenschappelijk doel: ze weigeren de rest van hun carrière geprangd te zitten tussen een communautair opbod van de PS en N-VA, in hun eigen respectievelijk landsdeel. Ze willen zelf hun lot bepalen, en niet voor eeuwig dansen naar de pijpen van Di Rupo of Bart De Wever (N-VA). Voor de verkiezingen van 2014 maken ze een voorakkoord: samen uit, samen thuis.

Vervolgens moet je soms ook je ziel durven verkopen aan de duivel. Wanneer na de verkiezingen in 2014 Elio Di Rupo (PS) alweer de MR hooghartig dumpt, en zonder de liberalen de Waalse en Brusselse regeringen maakt, is de maat vol. Michel neemt de gok van z’n leven, en gaat federaal in zee met de N-VA en Bart De Wever. Dat hij voor de verkiezingen gezworen heeft dat nooit te doen? ‘Ach, alleen wie hoog inzet, kan veel winnen.’

In Franstalig België is de zet hoogverraad voor de publieke opinie en de pers, ook al is van enige communautaire agenda in de regering geen sprake. Vijf jaar lang zal Michel worstelen met die pers. Maar hij zit wel plots waar zijn vader nooit is geraakt: in ‘De Zestien’. Als premier speelt hij nu op een ander niveau. En het moet gezegd: hoezeer hij in het binnenland zijn best doet de consensus met N-VA te zoeken, hoe meer hij geneigd lijkt om op Europees vlak compleet zijn eigen zin te doen. Terwijl de N-VA opschuift richting een Eurosceptische (zelf zeggen ze ‘eurokritische’) houding, geeft Michel vijf jaar lang gas op een pro-Europese koers.

Ook internationaal is hij de man van de allianties. Er is de French connection, die voor de hand ligt: de banden met Emmanuel Macron gaan ver. Hij loodst diens En Marche!-partij binnen bij de Europese liberalen, waardoor die fractie plots veel groter is. Daarbij komt hij de onvermijdelijke Verhofstadt overigens weer tegen: die claimt dat hij en niemand anders Macron heeft binnen gebracht. Michel en Macron moeten daar eens schamper over lachen, de Franse president moet werkelijk niets hebben van de Vlaamse oud-premier.

Met Macron ontstaat een clubje, waartoe ook Xavier Bettel, de Luxemburgse liberale premier, en Justin Trudeau, de Canadese liberale premier, behoren. Ze komen elkaar onvermijdelijk vaak tegen, op Europese en Internationale tops. Het soort van valse camaraderie die onder regeringsleiders nu eenmaal werkt: de schouderklopjes, de small talk en deals doen.

Politiek toont Michel daarbij vaak dat hij Macron volgt door dik en dun. Wanneer België de F-16’s moet vervangen, blijft het Franse jachtvliegtuig de Rafale hardnekkig tot op het eind in de race, ook al is dat technisch gezien absurd. ‘Het schoothondje van Macron, wordt hij soms schamper genoemd. De gedweeheid gaat ver’, zo vertelt een insider.

Feit is dat Macron bij de ultieme verdeling van de Europese topposten op de cruciale top in juli zwaar voor Michel rijdt. Maar minstens even belangrijk is zijn soepele relatie met Angela Merkel: de kanselier vindt Michels selectie als voorzitter van de Raad in de zomer een uitstekend idee. Toeval is dat allerminst. Als premier vliegt Michel regelmatig naar Berlijn, op bezoek bij ‘mutti’, om daar onder meer de brexit of andere Europese dossiers te bespreken. Ook in Berlijn blijkt hij een aandachtige luisteraar, die goed overweg kan met de bedachtzame, rustige stijl van de Duitse kanselier. Zij heeft een hekel aan het type mannetjesputters die de internationale politiek kenmerken met een overvloedige aanwezigheid. Dat is Michel veel minder, hij weet perfect wanneer hij de eerste viool moet spelen en vooral wanneer niet.

‘Regeren, is doen geloven’
– Niccolò Machiavelli, Discorsi

Als premier gelooft Michel rotsvast in een positieve afloop voor de Zweedse coalitie, tegen beter weten in soms. In de zomer van 2014 ontstaat er iets tussen de vier partijvoorzitters, generatiegenoten, allemaal veertigers en een pak jonger en ideologisch rechtser dan de man die tot dan de Belgische politiek domineerde, Di Rupo. Het is daarbij Michel die handig laveert, en de Open Vld van Gwendolyn Rutten in de Vlaamse regering loodst. Het is Michel ook die op het eind De Zestien krijgt, en niet Kris Peeters (CD&V), nadat voorzitter Wouter Beke zich ervan verzekerd heeft dat het zeker Michel, en niet Didier Reynders zal zijn, die premier wordt.

Al snel blijkt het allemaal niet zo evident. De tegenstand van de media, de vakbonden, de zuilen: het is gigantisch in Franstalig België. Michel wordt er gezien als een marionet van De Wever, de “schaduwpremier”, en zal dat imago nooit helemaal afwerpen. In die zin is z’n verkiezing voor een Europese topjob een gigantische revanche op al die critici. Dat de politici aan Franstalige kant nauwelijks een publieke felicitatie over de lippen kunnen krijgen op het moment dat hij in juli gekozen wordt; het is bijzonder veelzeggend.

Maar als je doorpraat, is er binnen zijn afscheidnemende regering lang niet alleen lof. Ministers die zowel het tijdperk Di Rupo als dat van Michel meemaakten wijzen erop dat De Zestien onder de socialisten veel performanter draaide, veel daadkrachtiger was. Op de andere kabinetten van Michel I heerst ergernis over de dictatoriale aanpak van de premier: de anderen moeten vaak het werk opknappen voor hem. ‘Hij toont gewoon weinig interesse in dossiers, zeker de begroting. Het is veel meer the big picture die hem boeit, dan de details.’ Tegelijk is Michel wel trouw. Hij laat niemand snel vallen, van ministers die in moeilijkheden komen (zoals Jan Jambon (N-VA) en Koen Geens (CD&V), vlak na de aanslagen van 22 maart 2016), tot cabinetards in z’n entourage die het lastig hebben.

‘Je dient, wat instelling betreft, in staat te zijn om zo nodig op de tegenoverliggende eigenschap over te schakelen’
– Niccolò Machiavelli, Il Principe

De nadagen en de uiteindelijke val van die regering Michel I zijn veelzeggend over wie hij is. Het einde van elke regering gaat gepaard met veel emotionaliteit, en komt in verschillende fases. In die zin lijkt het einde van een kabinet op de vijf fases van rouw die de psychiater Elisabeth Kübler-Ross ooit uittekende: ontkenning, angst, onderhandeling, depressie en aanvaarding.

In het begin lijkt niemand te beseffen dat het De Wever en diens N-VA menens is om het fameuze Marrakeshpact niet te willen ondertekenen. Maar gaandeweg wordt duidelijker voor De Zestien dat de Vlaams-nationalisten aansturen op een clash, en daarbij eisen dat België over een schijnbaar niet-bindend VN-pact rond migratie een zeer harde lijn gaat bewandelen, in het kielzog van landen met extreemrechtse regeringspartners zoals in Italië en Oostenrijk.

Waar crisissen zijn, zijn ook opportuniteiten. De Marrakesh-schermutselingen zijn het moment waarop de premier z’n talent voor opportunisme en politiek theater kan tonen aan heel de wereld. Het officiële Franse staatsbezoek aan Brussel, met de obligate beleefdheidsuitwisselingen tussen president Macron en premier Michel kantelt zo ineens naar een politiek gekleurde persconferentie. De Wever zit moet open mond te kijken voor z’n tv-toestel, wanneer Macron zich plots mengt in de Belgische discussie. ‘Het is altijd goed om naar betere samenwerking te gaan en zo een partnerschap mondiaal aan te gaan (…) Dit is een goede demarche van de VN’, zegt Macron, terwijl Michel hevig staat te knikken. Het schaadt de interne relaties van zijn kabinet, maar hij scoort bij z’n Franse buddy.

Tegelijk zou Michel Michel niet zijn, als hij in de dagen nadien er niet alles aan doet om de N-VA en De Wever toch nog aan boord te houden van zijn regering. Een voorstel over een uiteindelijke onthouding van België bij de VN ligt nog op tafel, tot afgrijzen van de coalitiepartners CD&V en Open Vld. Wanneer de regering dan toch kapseist, is het afscheid met N-VA-kopstuk Jan Jambon emotioneel.

Net zo goed neemt Michel daarop zonder verpinken de bocht van 180 graden. Hij gaat persoonlijk naar Marrakesh, bij de ondertekening van de fameuze VN-tekst, en houdt er een opvallende speech: ‘Dit gaat over aan de goede kant van de geschiedenis staan’. Internationaal wordt hij gezien als een held in bepaalde kringen: hij heeft zowaar zijn regering doen vallen, voor de juiste principes. ‘Michel leek wel héél snel vergeten dat hij 48 uur daarvoor nog bereid was die tekst zomaar op te geven’, klinkt het bij verschillende betrokkenen binnen de toenmalige regering.

In eigen land toont hij evenveel zin voor overleving: hij gaat, na vier jaar beleid met N-VA, zowaar in het diepste geheim met de socialisten samen zitten om een akkoord te sluiten. Hij wil zijn minderheidskabinet-Michel II de lucht in houden. Het scheelt een haar of sp.a en PS, tot voor kort zijn erfvijanden, redden zijn kabinet: het zijn uiteindelijk de liberalen van Open Vld die het hele manoeuvre torpederen wegens onbehapbaar voor hen.

Uiteindelijk weet Michel één zaak uit de brand te slepen: er komen geen vervroegde verkiezingen. En zo sukkelt z’n regering in lopende zaken verder, maanden voor en maanden na de verkiezingen. Het garandeert de premier van het politiek soms knotsgekke België één ding: internationaal blijft Michel al die tijd stevig op het podium staan, en mag hij naar alle internationale en Europese tops, alsof er niets aan de hand is.

De hele episode tekent Michel perfect: niets is toeval, alles deel van het grotere (carrière)plan. De speling van het lot wil overigens dat hij, met z’n selectie voor een EU-topjob het plannetje van een oude bekende van de familie barreert. Verhofstadt is in juli immers ook in de running, om voorzitter te worden van het EU-parlement. Een Michel die het haalt op een Verhofstadt, het moet in de familie deugd gedaan hebben.

Dat Charles nu, na premier te zijn geweest, opnieuw zijn flamboyante vader ruimschoots overtreft, en op de hoogste stoel van de EU beland is: het zegt vooral veel over in welke categorie Michel jr. speelt qua politiek inzicht, vernuft en timing. Machiavelli mag trots zijn op zo’n leerling-prins.