Geen wereldorde

Toen de Russische president Vladimir Poetin op 24 februari 2022 bij zonsopgang zijn troepen het bevel gaf Oekraïne binnen te vallen, veranderde alles, niet alleen voor Europa maar voor de hele wereld. De historische klok was teruggedraaid.

Zodra een grote militaire macht een veroveringsoorlog begon tegen een vreedzaam buurland, keerden we terug naar een wereld waarin macht wordt uitgeoefend door middel van geweld en grenzen worden getrokken met bloed. Het bepalende geopolitieke principe van de late twintigste en vroege eenentwintigste eeuw werd omvergeworpen. Geweldloze onderhandelingen en vrede waren uit; eenzijdige machtsuitoefening was weer in.

Hoewel er de afgelopen decennia talloze oorlogen zijn geweest, waren deze meestal regionaal van aard en vonden ze plaats aan de rand van geopolitieke breuklijnen. Er was geen spoor van een globaal Sarajevo – een oorlog die internationale interventie vereiste, zoals in Bosnië in de jaren 1990, maar dan op een veel grotere schaal. De automatische stabilisatoren werkten betrouwbaar en de Verenigde Staten, de enige supermacht, stond nog steeds garant voor orde – zo leek het tenminste, totdat die wereld voor onze ogen uiteenviel zonder dat er een beter alternatief in zicht was.

Neo-imperiaal Russisch irredentisme

Achter de invasie van Poetin schuilt neo-imperiaal Russisch irredentisme. Poetin wil de geopolitieke omstandigheden herzien die sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie van kracht waren. Een dergelijk revisionistisch project is inherent gevaarlijk, omdat het een bevestiging van dominantie, zelfs suprematie inhoudt en dus oorlog vereist, niet alleen tegen kleinere buren en regionale machten, maar ook tegen wereldmachten (die een belang hebben bij de uitkomst, ook al blijven ze meestal op de achtergrond).

Zoals al lang duidelijk is, zal de belangrijkste geopolitieke as van de eenentwintigste eeuw de relatie tussen de VS en China zijn. Als de twee grootmachten een strategische verstandhouding kunnen bereiken en met elkaar kunnen samenwerken, zullen onze kansen op een vreedzame toekomst sterk toenemen. Als ze dat niet kunnen, zal het tegenovergestelde waar zijn.

Oude wereldorde verliest aan kracht

Een complicerende factor is het feit dat de oude wereldorde – die voornamelijk gebaseerd is op de liberale principes en de westerse suprematie van Amerika – aan kracht verliest en veel vragen oproept. Welke gevolgen zal de proliferatie van gewapende uitdagingen voor de bestaande wereldorde hebben? Zou de Pax Americana plaats kunnen maken voor een door China bepaald systeem? Zo ja, zou dat proces gewelddadig of vreedzaam zijn, misschien met een soort herschepping van de oude Europese “pentarchie” (vijfmachtenheerschappij) op wereldschaal?

Die laatste gedachte lijkt me te mechanistisch, vooral nu er een tweede grote oorlog aan de gang is in het Midden-Oosten. De gruweldaden van Hamas in Israël op 7 oktober laten zien hoe lang sluimerende territoriale conflicten kunnen exploderen wanneer modernere, voorwaardelijke geopolitieke omstandigheden veranderen. Het Israëlisch-Palestijnse conflict is niet nieuw; het stamt uit de tijd van het Britse Rijk en de Eerste Wereldoorlog. Maar zonder een stabiel geopolitiek kader zijn dergelijke conflicten bij uitstek geschikt voor heimelijke instrumentalisering door anderen die wedijveren om de macht in de wereld of de regio.

Onstabiele wereldwijde situatie

Israël is nu in Gaza omdat het zich gedwongen voelt om een terroristische organisatie uit te roeien die al lange tijd steun krijgt van Iran, zijn aartsvijand in de regio. Tegelijkertijd hebben de VS twee vliegdekschepen naar het oostelijk deel van de Middellandse Zee gestuurd om te voorkomen dat de oorlog zich uitbreidt naar Libanon, waar Hezbollah, een andere Iraanse proxy, Israël lastigvalt door drones te lanceren en raketten over de grens af te vuren. De lont die Hamas op 7 oktober aanstak, is nog lang niet gedoofd.

Voeg daar de steeds agressievere retoriek van China tegenover Taiwan en zijn aanspraak op soevereiniteit in de Zuid-Chinese Zee aan toe en het is gemakkelijk te zien hoe onstabiel de wereldwijde situatie is. De onzekerheid wordt nog groter doordat de wereld een brede herschikking ondergaat. Het Zuiden eist meer zetels aan de tafel en er ontstaan nieuwe allianties en coalities buiten het bereik van het Westen.

Het Westen tegen de rest?

Zal een wedstrijd van “het Westen tegen de rest” de context worden waarin de westerse dominantie afneemt? Of zullen krachtige politieke stromingen in Europa en de VS het Westen wegtrekken van zijn traditionele alliantiestructuren en in een meer antidemocratische richting duwen? Poetin gokt erop dat de VS hun trans-Atlantische verplichtingen zullen opgeven na de presidentsverkiezingen van volgend jaar. Als dat gebeurt, moet je er niet aan denken wat er van Europa terecht zal komen.

Er is inderdaad een nieuwe wereld aan het ontstaan. Die zal niet alleen gekenmerkt worden door meer onderlinge afhankelijkheid, maar ook door meer onveiligheid, gevaar en oorlog. Stabiliteit in internationale betrekkingen zal een vreemd concept worden uit een vervlogen tijdperk – een tijdperk dat we pas ten volle waardeerden toen het al voorbij was.

De auteur Joschka Fischer, Duitslands minister van Buitenlandse Zaken en vicekanselier van 1998 tot 2005, was bijna 20 jaar lang leider van de Duitse Groene Partij.