Goedemiddag! Vandaag de laatste aflevering van de podcast rond het boek “De doodgravers van België”. Vandaag worden de grote boekhandels Fnac en Standaard Boekhandel opnieuw bevoorraad, nadat verschillende uitverkocht waren: hopelijk het einde van de logistieke problemen. Online, zeker via onze eigen site, kan u nog altijd het snelst bestellen: het wordt meteen geleverd. In de podcast over het boek gaat journalist Jeremy Van der Haegen ook vandaag dieper in op een aantal aspecten uit en rond het verhaal, met auteur Wouter Verschelden. In deze laatste aflevering blikken we vooruit: wat valt er te leren uit het ellenlange proces, wat zijn de conclusies over de Vivaldi-coalitie, en hoe moeten we de volgende ronde onderhandelingen, die er onvermijdelijk komt, nu precies gaan zien? De podcast vindt u in een link hier. Onderaan ook een stukje uit het boek, dat rond de podcast van vandaag draait. Overigens is die nog steeds bijzonder makkelijk te beluisteren: gewoon op play klikken en het speelt af.

Nieuwe berekeningen van de Vergrijzingscommissie drukken Belgische beleidsmakers keihard met de neus op de feiten: dit land kampt de komende decennia met een bevolking die fel veroudert en dat gaat de kosten van de sociale zekerheid doen exploderen. In 2050 zal volgens de berekeningen 30,1 procent van heel het bbp aan sociale uitgaven worden besteed. In 2019 lag dat cijfer al uitzonderlijk hoog, door corona, maar nog steeds op 24,6 procent. In de kering spreken we over 25 miljard euro extra. De regering Vivaldi is deels verantwoordelijk: plannen om de pensioenen fors te verhogen, plus ook naar zelfstandigen uit te breiden, gaan een bom geld kosten. En de vraag wie dat allemaal zal betalen, is allerminst uitgeklaard.

In het nieuws: Een ongemakkelijke waarheid over de demografie in België.

De details: Een oudere bevolking, plus een royale aanpassing aan de pensioenen, gaat een bom geld kosten.

• De hit is ondertussen meer dan 70 jaar oud, en niemand kent nog “Het Orkest zonder Naam”, maar het nummer “Wie zal dat betalen?” is nog steeds van toepassing wanneer het over de Belgische overheid gaat.
• Met name de vergrijzing zorgt voor fundamentele vragen over de financiële duurzaamheid van de Belgische overheid. Het nieuwste rapport van de Vergrijzingscommissie, dat vanmorgen ook uitgebreid voorpaginanieuws is voor De Standaard en De Tijd, brengt geen wereldschokkende conclusies. Integendeel, iedereen die de Belgische overheidsfinanciën volgt, wist het al wel, maar wordt nu met de neus op de feiten gedrukt: de komende decennia worden financieel een enorme uitdaging. Te meer omdat de Belgische schuldgraad al erg hoog is, en door de crisis alweer alleen maar is toegenomen.
• Bovendien is duidelijk dat het regeerakkoord dat Vivaldi maakte in september 2020, een grote impact zal hebben op die toekomstige overheidsfinanciën. Er ontstond bij de vorming van de regering – zelfs bij onderhandelaar N-VA die later uit de boot viel – een consensus om de pensioenen fors te verhogen.
• De regering mikt nu op 1.500 euro minimumpensioen voor iedereen. De vraag blijft daarbij tussen liberalen en socialisten of dat bedrag nu “netto” of “bruto” is, maar feit is dat in beide scenario’s het hoe dan ook miljarden meer geld kost om het pensioenstelsel te financieren.
• De reden waarom ook de “rechtse” partijen hiermee akkoord gingen, valt niet zo ver te zoeken: diegenen die misschien wel meest van al gaan profiteren van de hervorming zijn de zelfstandigen. Hun pensioenrechten waren tot nu toe bijzonder karig, het idee was altijd dat zij met de opbouw van een eigen zaak hun pensioen voorzagen: de verkoop van die zaak of het handelsfonds leverde dan het appeltje voor de dorst, voor de oude dag. Maar daar wijkt men nu vanaf, door ook voor hen voortaan minimum 1.500 euro te voorzien. En zelfstandigen zijn een kiespubliek dat men eerder als liberaal of N-VA-stemmers beschouwt.

De essentie: De Vergrijzingscommissie maakt het wel heel tastbaar.

• De verdienste van de commissie is dat ze vandaag iedereen eraan herinnert wat er op het spel staat: de grote architectuur van de overheidsfinanciën ligt op de tekentafel.
• Daarbij spelen meerdere factoren: om te beginnen wordt de federale overheid, die de kosten van de sociale zekerheid draagt, steeds meer uitgekleed. Terwijl zeker de Vlaamse overheid er warmpjes inzit en haar ambtenaren als keizer-kosters steeds maar initiatieven en regels laat verzinnen, is het federale niveau al jaren steeds meer aan het besparen.
• Maar de vraag is fundamenteel hoe houdbaar het allemaal nog is. Want vorig jaar al was de sociale zekerheid goed voor de helft van alle inkomsten van de overheid via belastingen: 116 miljard euro vloeide naar de financiering van uitkeringen, gezondheidszorg en de pensioenen. Maar deze laatsten dreigen de komende decennia de eerste twee volledig te gaan overschaduwen.
• Want er moet zoals gezegd nog een dikke 25 miljard euro bij om al die meerkosten aan pensioenen en de instroom aan extra gepensioneerden te betalen. Dat duwt zeker federaal alle andere uitgaven in het defensief.
• De oplossing is even simpel als politiek aartsmoeilijk: mensen moeten langer aan het werk blijven én er moeten meer mensen aan het werk om de pensioenen van de rest te kunnen betalen. Niet toevallig staan ook in de regeerverklaring van Vivaldi ronkende ambities over een werkzaamheidsgraad van 80 procent: dit zou willen zeggen dat vier op vijf mensen die kunnen werken, ook effectief aan de slag zijn.
• Zonder een dergelijke hoge werkzaamheidsgraad, die bijvoorbeeld in de Scandinavische landen of Nederland wel realistisch is, blijft de pensioenfactuur quasi onbetaalbaar. Maar in praktijk is bij Vivaldi weinig tot geen inspanning bezig om die werkzaamheidsgraad effectief in de richting van 80 procent te duwen. De regionale verschillen blijven overigens bijzonder groot:
  • In Vlaanderen is de werkzaamheidsgraad van 67,3 procent in 1999 toegenomen tot 75,5 procent in 2019. In 2020 was er een lichte daling tegenover 2019. 
  • In het Waalse Gewest gaat het om 64,6 procent in 2019, meer dan 10 procent minder dan in Vlaanderen dus.
  • In het Brusselse Gewest is het nog dramatischer: daar klokte men vorig jaar af op 61,3 procent.
  • Dit maakt dat het in België in zijn geheel om exact 70,0 procent gaat, een volle tien procent onder de target.

Komt daarbij: De praktische onderhandelingen over de pensioenen moeten nu starten.

• Minister van Pensioenen Karine Lalieux (PS) is al maanden keihard aan plannen aan het werken; in de wandelgangen werd in maart al gefluisterd dat ze met haar ploeg experts eigenlijk klaar was. Maar het leek te vroeg voor de Vivaldi-coalitie om die te lanceren. Niet onlogisch: een zware discussie kondigt zich aan.
• Het huidig pensioenstelsel in België bestaat uit vier pijlers:
  • De overheid als eerste pijler, die uit de zogenaamde “algemene middelen” via de sociale zekerheid betaalt. Hier wil Vivaldi dus fors gaan uitbreiden.
  • De sectorale kassen en bedrijfspensioenplannen, als tweede pijler. Dit is ook een enorm reservoir, waarvan meer dan 4 miljoen mensen in België kunnen profiteren. Het is een fiscaal “sympathiek” systeem, zowel voor werknemers als werkgevers.
  • Het pensioensparen als derde pijler: enorm populair bij de bevolking die zo op een “veilige” manier belegt, en opnieuw fiscale kortingen krijgt.
  • Een eigen huis, of eigen zaak, als vierde pijler: de fameuze baksteen in de maag van de Belg, die via de aankoop en (fiscaal vriendelijke) afbetaling van het eigen huis een spaarpot opbouwt.
• In grote lijnen komt elke discussie over de herfinanciering van de eerste pijler er wel op neer, dat men gaat sleutelen aan de vele fiscale voordelen in de andere pijlers om die eerste pijler te betalen. Maar daar dreigen dus zware discussies op te duiken: wie is bereid om plots delen van het latere pensioen te zien verdampen, doordat er plots meer belastingen op moeten worden betaald?
• Bovendien zit ook hier, zoals altijd in België, een communautaire adder onder het gras: omdat Vlaanderen meer werkers heeft en ook veel meer bedrijfspensioenplannen heeft, dreigt de factuur straks veel steviger te noorden van de taalgrens te vallen.

De essentie: De Vergrijzingscommissie schetst perfect de uitdagingen. Maar die beantwoorden met een politiek haalbaar compromis, wordt aartsmoeilijk. Het is hét dossier van het najaar voor de federale regering.

Ook genoteerd: De affaire rond regeringscommissaris Haouach lijkt definitief gesust.

• Het stond in de sterren geschreven voor donderdag de zaak in de plenaire vergadering van de Kamer aan bod kwam: de Vivaldi-coalitie zou zich in de discussie rond Ihsame Haouach niet laten uiteen spelen.
• Haouach werd benoemd door Ecolo als regeringscommissaris bij het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen en is een heftig voorstander van het dragen van een hoofddoek. Controversiële uitspraken brachten haar in nesten.
• Gisteren bracht premier Alexander De Croo (Open Vld), die ondertussen haast wekelijks een minister of staatssecretaris in een moeilijke kwestie voor de coalitie komt bijspringen, het verlossende nieuws: Haouach moet voortaan haar mond houden. De uitspraken waren “niet voor herhaling vatbaar” en daarmee was de kous voor de meerderheid, inclusief stokebrand MR, helemaal af.
• Elegant is die oplossing niet voor de dame in kwestie, maar zelfs bondgenoot Ecolo moest erkennen dat de ongelukkige manier waarop Haouach demografische veranderingen in het debat over de scheiding tussen kerk en staat had ingeroepen, niet te verdedigen viel.

Blijvende frictie: Een nieuwe episode bij de hongerstakende mensen zonder papieren.

• Alweer persaandacht voor de hongerstakers in de Begijnhofkerk en aan de ULB en VUB in Brussel. Nadat ze hadden meegedeeld dat de kerk voortaan potdicht zou blijven, behalve voor hulpverleners, kwam gisteren zowaar onder grote media-aandacht de “speciale rapporteur voor de Mensenrechten en Extreme Armoede voor de VN”, Olivier De Schutter langs.
• De vraag is of die wel namens de Verenigde Naties echt een mandaat heeft om dit soort bezoeken te brengen. Wat hij alvast wel deed: bij de verkiezingen in 2019 de derde plek bekleden voor de Europese verkiezingen, op de lijst van Ecolo.
• De Schutter, die eerder al een fel opiniestuk in La Libre publiceerde, waarbij hij “onmiddellijke oplossingen” eiste, had zijn quotes netjes klaar. “Voor we spreken van mensenrechten, moeten we de realiteit in de ogen kijken”, vertelde hij aan De Standaard, die erg veel aandacht aan de zaak besteedt. “Op korte termijn moet er een manier komen waarop mensen legaal kunnen werken en bijdragen, op lange termijn moet er bekeken worden of ze in aanmerking komen voor regularisatie op basis van transparante criteria.”
• Zo blijft het dossier hoog op de agenda. In de komkommertijd van de zomer, waar er traditioneel weinig politiek nieuws is, zou het zo nog wel eens weken een verhit debat kunnen blijven. Duidelijk is wel dat de linkerzijde in Franstalig België zich stevig in de zaak heeft vastgebeten.

Om te beluisteren: Vandaag gaat het in de podcast over de toekomst, en met name hoe we de hele regeringsvorming moeten interpreteren in het licht van wat zich voor de Vivaldi-coalitie aandient. Is dit een coalitie die over meerdere legislaturen zal lopen, of een tussenstation? En wat met het idee van samenvallende verkiezingen, of het afsplitsen van een federale en regionale kiesstrijd? En hoe moet het nu verder met de institutionele hervormingen, komen die er en hoe zullen ze er dan mogelijk uitzien? De podcast, een vraaggesprek tussen Van der Haegen en de auteur en schrijver van deze nieuwsbrief, Verschelden, vindt u hier, bij deze link. Het volgende fragment is een passage uit de zomer van 2020, wanneer PS en N-VA elkaar in juli vinden en op hoog tempo beginnen samen te werken:

Naar een ander soort België

De intensieve gesprekken tussen de PS en N-VA volgen elkaar nu in sneltempo, de haast waarmee gewerkt wordt is verbluffend. De essentie van de deal tussen De Wever en Magnette is simpel, en al eerder omschreven: in coronacontext kunnen plots veel meer toegevingen op het vlak van de sociale politiek, N-VA schuift behoorlijk op in de richting van de PS. En omgekeerd is de PS bereid om plots wel te praten over vergaande hervormingen voor de staat: de krijtlijnen voor een Zwitsers model van (con)federalisme liggen op tafel.

Het is daarbij Magnette zijn diepe overtuiging dat de huidige toestand niet nog twintig jaar kan blijven duren: “Ik begrijp dat de Vlamingen het beu zijn om te betalen voor de anderen, die zich niet verbeteren. Wallonië moet dus echt vooruit, die werkzaamheidsgraad moet omhoog. Maar daarbij moeten we stoppen met naar het federale niveau te kijken. Dat is altijd maar die reflex in Franstalig België: “Hoe zal het federale ons helpen?” Ik zeg: stop met daarop nog te wachten.”

Voor De Wever klinkt het als muziek in de oren: na jaren zoeken heeft hij eindelijk aan de overkant van de taalgrens een regionalist gevonden, die vooral wil dat de regio’s het zelf zullen doen.
Bovendien bekent de N-VA-voorzitter op zijn beurt: “De gemeenschappen verderzetten heeft misschien toch weinig zin.” Dat is een bijzonder grote doorbraak voor Magnette: de Franstaligen dringen al veel langer aan op een volwaardig Brussels gewest, de PS-voorzitter wil die trofee zeer graag. Dan kunnen de Franstaligen hun Franse gemeenschap ook afschaffen en hun hele structuur vereenvoudigen. Het is de toegift die de Vlamingen dan moeten doen om zo verder autonomie voor Vlaanderen te krijgen: de weg naar een grote staatshervorming ligt zo open, ook al kan dat niet met deze regering, die geen tweederdemeerderheid heeft. Maar het is meer dan De Wever ooit in handen heeft gehad.

“Het zal wel de kunst zijn om Wallonië en Brussel dan aan elkaar te binden, onder meer met samenwerkingsakkoorden. Want we zullen wel maar één publieke omroep doen, we gaan ook de universiteiten niet verder splitsen. Er is nog veel werk. Maar dan houdt de mythe op dat Vlaanderen Brussel mee bestuurt, via de gemeenschappen”, zo zegt Magnette.

Los van het sociale kader (hogere pensioenen, herfinanciering van de gezondheidszorg, de evenwichtsdotatie en een meerwaardebelasting, of een effectentaks) is er het communautaire, met de oplossing van “bicefaal” beleid, waarbij al in de federale regering zaken worden opgesplitst. Daarnaast zijn er een paar sterke symbooldossiers. De PS wil gezamenlijke “waarden”, ze willen debacles zoals die rond het Marrakeshpact vermijden: onder meer geen kinderen van asielzoekers in gesloten centra en “respect van de rechtsstaat”. De Wever komt zonder moeite overeen met hen.

Ook over het premierschap wordt doorgepraat. “Het is absoluut nodig dat een sterke persoon dit gaat leiden. Een loyaal iemand, die de uitvoering van het regeerakkoord afdwingt bij de coalitiepartners”, zo stelt De Wever. “Oké, dan zoeken we die. Maar het kan niet Koen Geens zijn, dat is voor mij uitgesloten. En het zal ook ik niet zijn, of jij. Maar we moeten iemand zoeken”, antwoordt Magnette. Die voelt wel dat De Wever het misschien wél wil doen. Voor zichzelf ziet hij geen opties: dit zal een coalitie zijn die opnieuw fors leunt op een Vlaamse meerderheid. “De Charles Michel van links worden? Neen, bedankt”, besluit Magnette. De zaak raakt nooit echt uitgeklaard, al zal Magnette opnieuw nog een “neutrale” premier zoals de Italiaan Conte suggereren, en ook de naam van Vande Lanotte valt opnieuw. “A chaque jour suffit sa peine”, rondt De Wever de zaak af. Nog geen beslissing nodig.