Dit najaar zou het werk van de Amerikaanse kunstenares Barbara Chase-Riboud in Brussel te bewonderen zijn geweest als het coronavirus er geen stokje voor had gestoken. Artista maakte kennis met een krasse tachtiger die lang voor ze van hippe hashtags voorzien werden op de #metoo, #blacklivesmatter en #fakenews barricades stond. ‘Black art? Kunst is van iedereen’.

Begin jaren negentig werden in Manhattan een reeks graven ontdekt, het begin van een gigantisch massagraf dat het oude New York bijna volledig ondergraaft. De laatste rustplaats van duizenden slaven die in de 17de eeuw massaal werden aangevoerd om de fundamenten van de iconische stad te leggen en uiteindelijk -macaber genoeg- zélf die fundamenten werden. Een zwarte pagina die bitter weinig aandacht krijgt in de geschiedenisboeken en pas in 2007 volgde onder internationale druk een herdenkingsmonument. Africa Rising, een beeldhouwwerk van Barbara Chase-Riboud, eerde al in 1998 de herinnering aan de New Yorkse slaven. Het is het stokpaardje van de artieste: verhalen uit de vergeetput opvissen, de geschiedenis subtiel herschrijven en opnieuw vormgeven in haar multidisciplinaire levenswerk.

‘Westerse journalisten mochten steden als Shanghai en Peking niet verlaten, maar ik was geen reporter én bovendien een vrouw, waardoor ik ongevaarlijk genoeg werd geacht om de rest van de culturele schatten in China te bezoeken. Ik trok van zuid naar noord, moederziel alleen.’

Vanaf 25 september is de Amerikaanse beeldhouwster, poëte en romanschrijfster onder de noemer ‘Avatars’ te gast in La Verrière, de Brusselse ruimte voor hedendaagse kunst van de Fondation d’entreprise Hermès. Een trip down memory lane met de vrouw die het in de loop van haar lange leven aan de stok kreeg met Steven Spielberg, Mao Zedongs minister van Cultuur, president Thomas Jeffersons achterban en eigenlijk ook de volledige moderne geschiedschrijving tout court.

Legal alien

‘Wat doe je hier in je eentje? Waar is je moeder? Je belandt nog in een harem!’ 1956, Barbara Chase is zeventien en staat moederziel alleen op een aanlegkade in Alexandrië. Amper een week eerder ontmoette ze in Rome, waar ze kunst studeert, een stel onbekenden die haar uitdaagden mee te reizen naar Egypte. De overzeese reis duurde vijf dagen en was dolle pret, maar bij aankomst verdwenen ze met een hartelijke ‘veel plezier nog en fijne reis!’ van het toneel. Alexandrië dus, moederziel alleen. ‘Madness!’, zo oordeelt een westerse voorbijganger die het arme schaap een roemloze toekomst in de lustentuin van een of andere lokale krijgsheer voorspelt. Hij blijkt de vicepresident van Coca Cola Egypte te zijn en regelt onderdak bij een lokale familie. ‘Het was te absurd voor woorden’, schaterlacht ze vijf decennia later. ‘Ik heb in volle Suezcrisis drie maanden in Egypte gewoond en het hele land uitgekamd. Dat was voor mij opgroeien, het besef dat er een great big world buiten mijn veilige academische bubbel bestond. Ik kwam voor het eerst in contact met niet-westerse kunst en die heeft een blijvende stempel gedrukt.’ Chase, een enig kind uit Philadelphia, maakte haar eerste beeldhouwwerk op zevenjarige leeftijd en rolde van de ene kunstacademie in de andere.

Na het Romeins-Egyptische avontuur volgde Yale University School of Design and Architecture, waar ze als eerste Afro-Amerikaanse vrouw ooit met een masterdiploma naar buiten wandelde. Een academische basis die door de jaren heen gekruid zou worden met invloeden van haar vele buitenlandse reizen. ‘Zoals Man Ray ooit zei: ik ben graag een alien, een vreemdeling.’ In 1961 trouwde ze met haar eerste man, de Franse fotograaf-reporter Marc Riboud. ‘Dat maakte me in mijn thuisland technisch gezien een misdadiger, want een interraciaal huwelijk was verboden in 24 Amerikaanse staten.’ Crimineel of niet, het betekende haar gouden ticket voor een eindeloze wereldreis.

Chinese Cleopatra

Zo zette ze vlak voor de Culturele Revolutie als eerste Amerikaanse vrouw ooit voet aan grond in de Volksrepubliek China. Het echtpaar Riboud maakte deel uit van een persdelegatie die een staatsbanket ter ere van Mao Zedong mocht bijwonen, maar al snel verveelde ze zich. ‘Westerse journalisten mochten steden als Shanghai en Peking niet verlaten, maar ik was geen reporter én bovendien een vrouw, waardoor ik na lang aandringen ongevaarlijk genoeg werd geacht om de rest van de culturele schatten in China te bezoeken. Ik trok van zuid naar noord en ontdekte hoe grote schoonheid en lijden naast elkaar kunnen bestaan. Op de terugweg ging het mis. Het propellervliegtuig waarin ik zat, crashte bijna tijdens een storm en ik weigerde na de noodlanding nog een voet aan boord te zetten. Even leek het of ik in de bak zou belanden, maar uiteindelijk zetten de ‘vertalers’, die me de hele reis hadden geschaduwd, mij op een trein. Moederziel alleen.’

‘Vijf dagen lang doorkruiste ik China in een eersteklascoupé, zijden slippertjes aan de voeten, genesteld in donzige kussens. Met de treinchef, die bij elke halte de beste lokale delicatessen voor me kocht en klaarmaakte, als enig gezelschap. Ik voelde me Cleopatra op de Nijl! Vraag me niet waarom, maar de overheid besloot het verhaal naar haar hand te zetten: bij aankomst werd ik ontvangen door een knallende fanfare, kinderen wuifden met bloemen, mijn man stond compleet verdwaasd te midden van de heisa. Ik was erin geslaagd te doen wat geen enkele mannelijke reporter had kunnen doen: China in mijn eentje doorkruisen! Toen later uitkwam dat ik tijdens mijn reis antieke sleutels had verzameld en die souvenirs mee naar huis wou nemen, vond de minister van Cultuur mij plots een pak minder leuk. Er volgde een verhitte discussie. Ik kreeg uiteindelijk mijn zin.’ Opnieuw die schaterlach.

Beyoncé is fan

Een deel van het rijke oeuvre dat ze gaandeweg bijeen sculpteerde en schreef, is dit najaar te bewonderen in België. De expo maakt deel uit van La Verrière’s Matters of Concern, een reeks tentoonstellingen die het materiële in een ander licht probeert te plaatsen. In de creaties van artiesten die met verschillende materialen spelen, worden thema’s als verborgen symboliek, animisme, fetisjisme en etnografie verkend. En laat het verzamelde werk van Chase-Riboud daar nu net van barsten. Haar imposante bronzen sculpturen, verfraaid met zijden of wollen touwen, putten uit de meest uiteenlopende bronnen: van modernistische abstractie tot klassieke beeldhouwkunst, Oceanische volkskunst, Afrikaanse invloeden en barokke details. De grillige, gezichtsloze figuren die ze tevoorschijn tovert zijn geliefd over de hele wereld, een staat zelfs in Beyoncé’s woonkamer. Ze worden wel eens ‘misvormingen’ genoemd, omdat ze onder het mom van abstracte kunst stiekem een diepere problematiek aankaarten. De notie van onzichtbaarheid en het verlies van identiteit vormen een rode draad. Sculpturen, schetsen, collages en schrijfsels als onbestaande monumenten aan figuren die de geschiedenis vergeten lijkt en die volgens haar extra opwaardering verdienen. Zoals de markies de Sade, een anoniem keizerskoppel uit de Han-dynastie, of Malcolm X – de activist wiens naam naar de ontmenselijking verwijst die miljoenen slaven hebben ondergaan.

Heftige tegenstand is Chase-Riboud niet vreemd. Beroemd en berucht is haar roman over Sally Hemings, de slavin die decennialang de geheime maîtresse van Amerikaans president Thomas Jefferson was en met wie hij zelfs een kroostrijk gezin stichtte.

Soms wordt haar werk als ‘black art’ gelabeld, maar die term past niet in haar boekje: ‘Kunst is van iedereen, black Americans hebben zich net zo goed de blanke cultuur eigen gemaakt als omgekeerd. Kunst behoort de mensheid toe, de wereldbevolking. Het is niet van één volk of cultuur. Kijk naar Egyptische, Chinese, Afrikaanse kunst: stilistisch en technisch zijn ze niet gelijk, maar hun intellectuele en emotionele impact is dat wel. Hun schoonheid is dat wel. Dit zou mensen moeten verenigen, niet onderling verdelen.’

Angry black woman

Ondanks die vreedzame visie lag ze regelmatig in de clinch met toonaangevende figuren. Vooral haar geschreven werk is opvallend explosief en wordt geplaagd door plagiaat en fake news-debacles. Zo riep ze regisseur Steven Spielberg op het matje omdat zijn prijswinnende film Amistad (1997), over de gruwelen aan boord van slavenschepen, opvallend veel gelijkenissen met haar roman Echo of Lions (1989) vertoonde. Haar boeken geven naam en gestalte aan figuren die in de koloniale geschiedenis zijn vergeten. Saartjie Baartman bijvoorbeeld, La Vénus Hottentote, een Zuid-Afrikaanse slavin die aan het begin van de 19de eeuw als een kermisdier werd tentoongesteld in Frankrijk. Of de blanke vrouw die eind 18de eeuw onder de slavennaam Naksj-i-dil in de harem van Topkapi belandde en het tot keizerin-moeder van het Ottomaanse rijk schopte.

‘Ik heb een moeilijke verhouding met de geschiedenis aangezien ik het verhaal breng van anti-historische mensen: anonieme individuen, ondanks hun grote impact op het wereldtoneel compleet vergeten en miskend. Ik noem ze de Onzichtbaren en probeer ze op mijn bescheiden manier tot leven te brengen. Aan elk boek gaat heel veel research vooraf. Voor Naksj-i-dil bracht ik een volledig jaar in de Oosterse Bibliotheek in Parijs door, verdiept in stokoude geschriften waaraan zelfs hedendaagse Turken kop noch staart zouden krijgen. Die gecontroleerde feiten vormen de basis van elke roman. Typisch voor de Onzichtbaren is natuurlijk dat er weinig details bekend zijn. Daarna moet ik op een bepaald moment een sprong in het diepe wagen en mijn eigen verbeelding gebruiken om tot leven te brengen hoe deze mensen geleefd, gesproken, gedacht en gevoeld moeten hebben. Daarop rekenen tegenstanders mij af.’

Sally Hemings, first lady

Want heftige tegenstand is Chase-Riboud niet vreemd. Beroemd en berucht is haar roman over Sally Hemings, de slavin die decennialang de geheime maîtresse van Amerikaans president Thomas Jefferson was en met wie hij zelfs een kroostrijk gezin stichtte. Het boek vormde bij publicatie in 1979 een gedurfde middelvinger aan de status quo. Dat een donkere slavin generaties lang achter de schermen als Amerika’s first lady zou hebben gefungeerd, kon er gewoon niet in.

‘Sally Hemings is het verhaal van hoe geschiedenis wordt gemaakt en gekraakt door eenzijdige bronnen. Tien jaar lang ontkenden Jeffersonians ten stelligste de historische fundamenten van mijn verhaal. Ze noemden mij een angry black woman die zich koste wat kost wilde laten gelden, terwijl mijn feitelijke onderzoek mijn gelijk bewees. Uiteindelijk bracht een DNA-test bij Jeffersons nazaten in 1997 de waarheid aan het licht. Hun reactie? Ze eigenden zich de hele zaak toe, omarmden de historische waarheid, huurden iemand anders in om Sally’s verhaal te vertellen en wisten mijn aandeel volledig uit het relaas. Ironisch hoe ìk plots vergeten moest worden.’ Geen verbittering echter, ze vervolgt met pretlichtjes in de ogen: ‘Weet je wie me eigenlijk overhaalde om dit boek te strijden? Mijn goede vriendin Jacqueline Kennedy Onassis!’

De twee vrouwen ontmoetten elkaar via wederzijdse vrienden op vakantie en babbelden tijdens een luie stranddag honderduit over seks en politiek. Toen het onderwerp Sally ter sprake kwam, knapte er iets in Onassis, op dat moment net aan de slag als uitgever bij Viking Press. Misschien omdat ze zelf jarenlang een oogje had moeten toeknijpen wat presidentiële affaires betrof, of omdat ze de coulissen van het Witte Huis als geen ander kende. Zeker is dat ze vurig achter de explosieve publicatie, waarvoor geen enkele andere Amerikaanse uitgever zijn nek wilde uitsteken, stond. ‘Iedereen verwachtte dat ‘Jackie’s boek’ een braaf koffietafelboek zou worden. Eens de werkelijke inhoud begon te dagen, was het al te laat. Het werk was een eigen leven gaan leiden en maakte zoveel spoken uit het verleden wakker…’ Ondanks de controverse werd het boek datzelfde jaar bekroond met de prestigieuze Janet Heidinger Kafka-prijs, de zoveelste in een lange reeks onderscheidingen die Chase- Ribouds pittige levenswerk lauweren.

Over spoken gesproken: 2020 is niet bepaald een onbewogen jaar geweest, vuurhaarden en barricades troef. De nood om een open, genuanceerde blik op de wereld te behouden is belangrijker dan ooit en soms kan een oudere, wijzere stem soelaas bieden te midden van al het geschreeuw. Een stem die in dit geval luider dan ooit weerklinkt, no hashtags needed, in het verzamelde werk dat je in La Verrière staat te wachten.