Een boulevard van gebroken beloftes: dat dreigt het parcours van de minister van Justitie Vincent Van Quickenborne (Open Vld) te worden, nu hij voor de derde keer opnieuw zijn belofte om alle uitgesproken gevangenisstraffen ook effectief uit te voeren, moet uitstellen. Die belofte had Vivaldi nochtans gemaakt, met ‘Q’ als nieuwe boegbeeld van een modern justitiebeleid. Maar verder dan opzichtig grote pins van ‘Team Justitie’ komt het voorlopig moeilijk: het effectief uitvoeren van straffen tussen de 2 en 3 jaar, zal nu vanaf september gelden. Maar alle straffen uitvoeren onder de 2 jaar, wordt naar september 2023 verschoven. Alles onder de 6 maanden effectief, zal zelfs nooit worden uitgevoerd: “Er komt toch een nieuw strafwetboek.”

In het nieuws: Vanmorgen in de commissie Justitie wordt alweer de datum opgeschoven, waarop alle straffen effectief worden uitgevoerd.

De details: Voor een derde keer passeert dat haast geruisloos, een Belga-bericht op 1 mei was de perfecte timing.

• “De regering wil ook het gevoel van straffeloosheid aanpakken. Het Belgisch sociaal contract bevat rechten en plichten die op een correcte manier moeten worden gewaarborgd en afgedwongen. We breiden het snelrecht uit en zorgen ervoor dat straffen effectief worden uitgevoerd.”
• Het is een cruciale passage uit het regeerakkoord van Vivaldi, voor het departement Justitie. Want daar koesterde de regering, bij de start nog gepresenteerd als een ploeg echte hervormers, grootste plannen. Er was immers een smak extra geld onderhandeld: uittredend minister Koen Geens (CD&V) had bedongen dat het budget van 2 miljard naar 2,5 miljard in 2024 zou stijgen.
• En vervolgens was Open Vld, en specifiek Van Quickenborne, met de portefeuille gaan lopen als zijn ‘droomdepartement’, net met die analyse in het achterhoofd: alles lag klaar om grootste dingen te realiseren. Het geld en de plannen waren er.
• Want onder de voorgangers van Van Quickenborne waren tegelijk ambitieuze plannen in gang gezet om nieuwe gevangenissen te bouwen: in Haren en Dendermonde zijn dat 1.700 plekken die erbij kwamen in de legislatuur. En tegelijk kwamen er 800 jobs bij op de parketten en de rechtbanken, plus nog eens 200 man extra gevangenispersoneel: het kon niet op, bij Justitie.
• Dus kondigde Van Quickenborne vrij snel in de legislatuur aan dat het gedaan zou zijn met rechters die daders veroordelen tot een effectieve gevangenisstraf, waarna die dan vervolgens niet wordt uitgevoerd: “Elke veroordeelde die een celstraf opgelegd krijgt, zal straks ook in de gevangenis belanden”.
• Maar de deadline, de datum om het dan echt te doen, schoof telkens op:
  • Eerst was het dat vanaf 1 december 2021 alle straffen ook effectief uitgevoerd worden.
  • Die datum haalde men niet, in alle stilte schoof dat op naar 1 juni 2022. Toen klonk het nog dat “enkel corona nog roet in het eten kan gooien”.
  • Vorige week legde hij nu nieuwe wetsontwerpen neer, waaruit blijkt dat de deadline alweer niet gehaald wordt: 1 september 2022 voor straffen tussen de 2 jaar en 3 jaar effectief. En zelfs 1 september 2023, voor alle straffen onder de 2 jaar.
• Opvallend: daarbij probeert Van Quickenborne telkens om die verschuivingen zo geruisloos mogelijk te laten passeren. Een bericht op Belga op 1 mei, op moment dat iedereen focust op de rode vieringen en bovendien op een zondag, was het perfecte moment om dit ‘nieuws’ te lossen. Behalve stukjes in Le Soir en De Tijd, kraait geen haan ernaar.
• En kijk, na corona is er nu een nieuwe evergreen, die de federale regering kan inroepen als uitzonderlijke omstandigheden: de oorlog in Oekraïne. Want Oekraïense vluchtelingen zouden volgens het kabinet van Van Quickenborne extra plek hebben ingenomen, waar eigenlijk gedetineerden hadden moeten komen.

De essentie: Eigenlijk is die strafuitvoering geen pure ‘law and order‘-maatregel.

• Voor Van Quickenborne is het zoveelste uitstel meer dan vervelend. De liberaal, die zich de laatste jaren als ‘donkerblauw’ profileerde, terwijl hij ooit als progressieve ID21-verruimer bij de VLD kwam, maakte van een ‘hard’ profiel op Justitie zijn handelsmerk. ‘Streng maar rechtvaardig’, zo leek het te worden.
• Daarbij ging hij wel erg ver, om een ‘harde’ flank van Vivaldi op het Justitiedepartement te creëren: het gretig uitdelen van boetes (onder meer door de ‘correctiesnelheid’ bij flitspalen naar beneden te halen) lijkt hem nu al op imagogebied te achtervolgen. In het populaire stripje van Erik Meynen in Het Laatste Nieuws duikt het figuurtje Van Quickenborne systematisch op, al roepend om “extra boetes”.
• De effectieve strafuitvoering was ook een integraal onderdeel van dat flinke imago van Van Quickenborne. Recidive, waarbij criminelen na veroordeling opnieuw strafbare feiten plegen, is uiterst gevoelige politieke materie, zeker na de moord op Julie Van Espen in 2019.
• Daarbij moet opgemerkt dat de liberaal brede steun voor dat initiatief geniet binnen Vivaldi, en eigenlijk ook bij de oppositie: niemand is tegen het idee op zich. Want de realiteit is dat Belgische rechters al veel langer gewoon rekening houden met de praktijk van de strafuitvoering: heel vaak worden straffen van net 37 maanden uitgesproken, drie jaar plus één maand. Want enkel dan is een rechter zeker dat iemand naar de gevangenis gaat.
• Maar die zogenaamde ‘strafinflatie’ is een fenomeen dat iedereen weg wil: straffen moeten helder zijn, en dan ook uitgevoerd worden. Dat zou dan op langere termijn de gevangenispopulatie net moeten doen dalen, was de overtuiging van justitiespecialisten, niet alleen bij Open Vld, maar ook bij Groen en bij de socialisten: rechters zullen dan eindelijk ook kortere straffen kunnen uitspreken.
• Want tegelijk bereidt Vivaldi een nieuw strafwetboek voor, iets wat voorganger Geens er nooit door kreeg. De teksten worden binnen de regering voorbereid, de goedkeuring in de Kamer zou voor het najaar zijn. Maar de bedoeling is dat de gevangenisstraffen daar nog duidelijker instaan, en sommige misdrijven zelfs geen gevangenisstraf meer krijgen. Meteen dus een goed moment om dan wel alles effectief te gaan uitvoeren.
• Overigens loopt Van Quickenborne daar al op vooruit, door nu al aan te kondigen dat effectieve straffen onder de zes maanden, gewoon niet meer doorgaan: “De uitvoering van straffen van minder dan zes maanden wordt tot nader order nog geregeld door een ministeriële circulaire. In de praktijk zijn zij sinds 1970 niet meer terechtgesteld (…) Dus we gaan ze nu niet handhaven, want ze zullen waarschijnlijk over een paar maanden worden afgeschaft, wanneer het nieuwe wetboek van strafrecht wordt ingevoerd”, zo is de uitleg.
• Maar de realiteit haalt Van Quickenborne in: effectief alle straffen tussen 6 maand en 3 jaar uitvoeren, zou in één klap 600 extra gevangenen betekenen. Maar de gevangenissen puilen uit, met bijna 11.000 gedetineerden. Terwijl er officieel maar plaats is voor 9.500. Overbevolking dus, met meerdere gedetineerden in één cel, zodanig dat België meermaals internationaal op de vingers getikt wordt voor mensonterende toestanden. Daarbij kan men de ‘goede resultaten’ van politieacties tegen drugsbendes niet langer blijven inroepen: het probleem lijkt gewoon structureel.

The Big Picture: Het grotere beleid van Van Quickenborne rond gevangenissen hapert.

• Het inroepen van de oorlog in Oekraïne als excuus, draait rond de opening van zogenaamde detentiehuizen. “Enkele panden die in aanmerking komen als detentiehuis worden nu prioritair voor de opvang van vluchtelingen gebruikt, bijvoorbeeld in Verviers“, zo stelt woordvoerder Eduard Landtsheere in De Tijd.
• Die detentiehuizen zijn een ander kroonjuweel van het beleid dat Van Quickenborne wil uitrollen: een meer ‘Scandinavische manier’ van gevangen vastzetten, weg van de grote molochs zoals de gevangenissen van Lantin, Sint-Gillis of Brugge. De bedoeling is om het kleinschalig te maken: zo’n vijftig gedetineerden met een korte celstraf, die samen worden opgevangen, liefst midden in een stad, ingebed in de gemeenschap. Daarbij ligt de focus net op re-integratie en meer verantwoordelijkheid geven, al tijdens de straf.
• Daarnaast ging Van Quickenborne volop door op een politiek die ook al ingezet was: de zogenaamde transitiehuizen. Ook dat is kleinschalige opvang, waar gedetineerden het laatste stukje van hun straf zouden uitzitten, ook gefocust op re-integratie in de maatschappij, ruim voor ze vrij komen.
• En Justitie zag het groots: vijftien nieuwe detentiehuizen zijn aangekondigd, wat 720 bijkomende plaatsen moet opleveren. En in totaal zeven transitiehuizen moeten 450 nieuwe plaatsen creëren: met 1.170 extra plaatsen zou het probleem opgelost zijn. Maar de brute realiteit is dat niemand zit te wachten op gevangenen in zijn of haar wijk: telkens er plannen zijn, duikt er fel protest op.
• In realiteit gaat het traag: vorige week werd eindelijk een derde detentiecentrum aangekondigd. Na zijn eigen Kortrijk en Vorst, komt er nu Chanly bij, in de provincie Luxemburg. Nochtans besliste de federale ministerraad begin april om eindelijk acht nieuwe plekken aan te duiden, waar zo’n detentiehuis zou komen. Maar, die lijst is een goed bewaard geheim in de Wetstraat: Vivaldi laat het liever aan de gemeenten om de komst van zo’n minigevangenis aan te kondigen. De hete aardappel moet zo voorzichtig mogelijk worden opgediend.
• Tegelijk rekent Van Quickenborne volop op de eindelijke opening van Haren en Dendermonde, die in de herfst operationeel zouden zijn. Maar tegelijk sluiten drie oude gevangenissen in Brussel en de oude gevangenis van Dendermonde: netto komen er dus maar 382 plekken bij. Maar dat, en de nieuwe detentiehuizen, moet dus toch genoeg zijn, om dan de straffen tussen 2 en 3 jaar effectief uit te voeren. En desnoods wordt de oude gevangenis van Sint-Gillis alweer wat langer opengehouden, overigens tot grote frustratie van de lokale PS.
• Er staat dus toch wel wat op het spel: na drie keer uitstel kan Van Quickenborne niet eindeloos blijven beloven en verschuiven. Die uitvoering vanaf september, én een nieuw strafwetboek, gaan er toch moeten doorkomen, wil het de minister van Justitie echt gezichtsverlies vermijden.

Deadline-day: Vandaag moeten de laatste kandidaten zich melden voor het voorzitterschap van Groen.

• Beetje gênant: toen gisteren uiteindelijk de verwachte Jeremie Vaneeckhout (Groen) zich meldde, stuurden heel wat Groene Parlementsleden en topfiguren een bemoedigend berichtje waarbij ze “uitkeken naar het debat”.
• Vanmorgen lanceerde Vaneeckhout ook een ‘endorsement’-filmpje met een pak groene leden, maar ook een paar lokale voorzitters (onder meer van Brussel) die allemaal ‘go’ roepen. ”Bedankt voor de golf van energie en steun allemaal! Wij hebben hier zo veel goesting in! We kijken uit naar zes weken boeiend debat over de toekomst van Groen”, zo stelde Vaneeckhout.
• Alleen: zo’n debat dreigt er niet te komen, voorlopig. Immers, een dag voor de sluiting van de kandidaatstelling hebben enkel Vaneeckhout en Nadia Naji zich gemeld als kandidaten. Dat is wel degelijk meervoud: beiden willen voor een covoorzitterschap gaan, een gedeelde leiding dus van de partij.
• Dat is een niet zo eenvoudige oefening: macht zoals Belgische partijvoorzitters die hebben, is niet zo makkelijk uit te smeren over twee personen. In de praktijk is het bij Ecolo (covoorzitter) Jean-Marc Nollet die de zaak leidt, niet covoorzitter Rajae Maouane. Insiders verwachten dat bij Groen uiteindelijk ook de meer ervaren Vaneeckhout die rol op zich zal nemen.

De schade: Het een na een afhaken van de ‘kanshebbers’ zet een lastig beeld, nog voor het begin van de race.

• “Het is wel wat pijnlijk. Al die mannen, die jaren Meyrem onder vuur hebben genomen en kritiek hadden, die blijven nu ze de kans krijgen het beter te doen, allemaal plots aan de zijlijn staan?” Het is een sneer die kan tellen, van iemand die tot het kamp van de uittredende voorzitter Meyrem Almaci gerekend kan worden.
• Zij legt vroeger dan voorzien haar mandaat neer, nadat ze moegestreden was, zo kondigde ze aan. Omwille van de externe druk, met onder meer een dagelijkse stroom aanvallen op sociale media. Maar ook evengoed, al werd dat minder benadrukt bij haar exit, omwille van interne pressie. Haar voorzitterschap lag onder vuur, en dat ging na het niet-aanstellen van Kristof Calvo (Groen) als minister in het najaar van 2020 alleen maar crescendo.
• Een pak waarnemers, maar evengoed leden en Parlementsleden van de partij, verwachtten dus dat het ‘tegenkamp’ nu eindelijk op het voorplan zou komen. Want van in het begin was wel duidelijk dat Vaneeckhout kandidaat ging zijn, én dat hij de steun genoot van Almaci (die zich er nochtans niet openlijk over uitspreekt).
• Maar een na een haakten de grote namen af. Dat ze dat in cascade deden, met telkens een nieuwsberichtje als gevolg, verstrekte zo een beeld dat niemand eigenlijk de job vandaag wil. Na Björn Rzoska bedankte Wouter De Vriendt dit weekend, beiden zijn Groen-fractieleider, respectievelijk in het Vlaams Parlement en in de Kamer. Dat vervolgens ook Bogdan Vanden Berghe, de politiek directeur van Groen, ging communiceren dat hij het niet deed, vonden sommige groenen wel onnodig: “Dat wisten we toch al?”
• En ten slotte was er gisteren Kristof Calvo, die openlijk met een kandidatuur ging flirten op Villa Politica vorige week, en vervolgens een heel pak reacties uitlokte. Zijn afhaken was meteen groot nieuws.
• Het beeld was definitief gezet: niemand wil de job. En daar zijn wel wat objectieve redenen voor overigens:
  • Het mandaat loopt al af binnen twee jaar, in plaats van de normale termijn van vijf jaar: men doet eigenlijk de resterende tijd van Almaci uit. Dat maakt het kort om veel impact te kunnen hebben.
  • Bovendien lijkt iedereen bij Groen er zich nu al bij neer gelegd te hebben dat Vivaldi niet de grote hervormingsregering zal zijn die men gehoopt had. Vicepremier Petra De Sutter (Groen) verwoordt dat nauwelijks verhuld in interviews. En een voorzitter van Groen heeft daar weinig impact op.
  • Tegelijk staan de peilingen op onweer: Groen is weggezakt tot de kleinste Vlaamse partij. Dat betekent dat, als die trend zich zo verderzet, het een slachtveld wordt qua zetels, als de groenen effectief na PVDA eindigen. En dan moet de huidige voorzitter dus die klap opvangen, om zes maanden nadien zelf opnieuw in een race te moeten stappen om het voorzitterschap.
  • Enig lichtpuntje: de gemeenteraadsverkiezingen komen er dan aan. De kans dat men dan plots zou switchen van kopman is dus ook niet zo groot, tenzij de verkiezingen in het voorjaar van ’24 een echte doodsklap zijn. En Vaneeckhout kan voor lokale verkiezingen wel adelbrieven voorleggen: in 2018 leidde hij Groen als campagneleider naar een pak lokale zeges.

Waarom Calvo afhaakt: Hij wil zich blijven focussen op de hervorming van de Belgische partijpolitiek. En de tegenstand stond klaar.

• Zou hij het gehaald hebben of niet? Die vraag blijft nazinderen voor Kristof Calvo, het groene kopstuk en de voormalige fractieleider, nu hij niet meedoet aan de voorzittersrace. Eén zaak is duidelijk: de move van Vaneeckhout en Naji om met een covoorzitterschap te komen, waarbij Naji meteen alle discussie rond “alweer een witte man” wegnam, zette Calvo danig vast, maandagmorgen.
• Enkele uren later gooide hij de handdoek, waarbij hij in z’n begeleidende tekst ook duidde “dat relevante stemmen in mijn partij vinden dat interne rust nu prioritair is.” Codetaal om te zeggen dat niet iedereen stond te springen voor een kandidaatstelling, en dat de oude burgeroorlog dan opnieuw zou openbarsten.
• Al pocht Calvo zelf, in een gesprek met Het Laatste Nieuws, dat hij “geen enkele schrik had om af te gaan”, “ik laat me niet leiden door angst”. Daarbij wijst hij er fijntjes op “dat alle leden deze keer ook thuis kunnen stemmen”.
• Maar er speelde een grotere afweging voor Calvo, die van felle kritiek op de particratie en de zeer centrale rol van partijvoorzitters een handelsmerk gemaakt heeft: hij stond altijd wat naast of zelfs ‘boven’ zijn partij. Met zijn boek ‘Fuck de zijlijn’ zette hij een politiek merk neer, en vulde hij een zaal als de Roma in Antwerpen, waarbij hij veel breder appelleerde dan enkel Groen-leden en de klassieke ecologische achterban.
• En in een periode dat het gonst van herverkavelingen en het nadenken over een nieuwe formatie, zeker aan progressieve kant, staat dan de job van partijvoorzitter nemen wel erg haaks op al die initiële ideeën van Calvo. “Als voorzitter wordt de partij immers onvermijdelijk een doel op zich, eerder dan een middel. Een andere optie is er in die rol eigenlijk niet”, zo schrijft hij zelf.
• Daarbij kiest Calvo er nu dus nadrukkelijk voor om zijn agenda vrij te houden, aan een nieuw boek te kunnen werken, en onder meer ook een keynote over partijvernieuwing te gaan geven bij D66 in Nederland. Als voorzitter van Groen zou dat allemaal niet gegaan zijn, zo is de overtuiging.

Opvallend: De Waalse regering wil een Overlegcomité over de gemeentefinanciën.

• Een belangrijk signaal: de Waalse minister van Lokale Macht (in Vlaanderen heet die post Binnenlandse Aangelegenheden) Christophe Collignon (PS) wil dat de federale regering een Overlegcomité bijeenroept, om daar de “druk van de federale overheid op de gemeentefinanciën te bespreken”. Hij wijst er in L’Echo op dat het federale beslissingen zijn, die de kas van de Waalse gemeenten steeds leger maakt.
• Daarbij is de politiehervorming blijkbaar een nagel aan de doodskist: die maakt dat de gemeenten steeds meer geld moeten ophoesten, om het allemaal te kunnen blijven betalen. En inderdaad: omdat er federaal geen geld was voor de politiesalarissen die minister van Binnenlandse Zaken Annelies Verlinden (CD&V) moest onderhandelen, waren het in de uiteindelijke deal met de vakbonden ook de gemeenten die een deel van de rekening kregen.
• “In Wallonië hebben wij het principe van de budgetneutraliteit voor gemeenten, als wij beslissingen nemen: zij mogen de rekening niet krijgen van onze beslissingen. Maar federaal geldt dat blijkbaar niet”, zo stelt Collignon. De Waalse vereniging voor Steden en Gemeenten UVCW berekende dat de rekening voor de politiezaken oploopt tot bijna 300 miljoen voor de Waalse gemeenten, dit jaar. En dat stijgt tot 337 miljoen in 2024.
• Het wordt interessant te zien hoe de Vlaamse regering zich in die discussie opstelt. Want ook zij wentelden recent bij een aantal beslissingen de factuur af op de gemeenten, onder meer bij de bouwshift: het is dus deze keer niet zo dat de N-VA zomaar moord en brand kan schreeuwen over wat Vivaldi beslist.