Van ademtrucjes voor zelfdiagnose tot complottheorieën rond Bill Gates of het gevaar van vleermuizensoep: de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) waarschuwt voor de ‘infodemie’ van razendsnel verspreidend nepnieuws over het coronavirus. Met platform EPI-WIN hoopt de WHO duidelijkheid te scheppen, bijgestaan door internationale fakenieuwsbestrijders wereldwijd.
‘We vechten niet alleen tegen een epidemie, we moeten ook een infodemie bestrijden’, zo klonk het uit de mond van de directeur-generaal van de WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus vorige maand op een veiligheidsconferentie in München. Volgens de organisatie vormt de razendsnelle verspreiding van valse informatie via sociale media en andere online platformen een minstens even grote bedreiging voor onze gezondheid als het coronavirus zelf.
Om de daad bij het woord te voegen, richtte het WHO Information Network for Epidemics (EPI-WIN) op, waarop correcte informatie en updates rond het virus worden geplaatst, maar ook viraal verspreide mythes worden ontkracht onder de noemer myth busters. ‘We weten dat elke uitbraak van een epidemie gepaard gaat met een tsunami aan informatie’, zegt Sylvia Briand hierover aan het wetenschappelijk tijdschrift The Lancet. Zij ontwierp mee de strategie om de infodemie in te perken. ‘Het is van alle tijden dat daar foute berichten en halve waarheden in sluipen – dat was in de middeleeuwen ook al zo. Maar sociale en online media zorgen ervoor dat dit nepnieuws veel sneller en verder verspreidt, net zoals een virus met mensen meereist.’
Wie de waarheid hoort, is beter beschermd – zeg maar ‘gevaccineerd’ – tegen nepnieuws
Het WHO en de medewerkers van het EPI-WIN platform, een team van twintig vaste mensen en enkele consultants verspreid over de hele wereld, werken hiervoor nauw samen met sociale media zoals Facebook, Twitter, Tencent, Pinterest, Tiktok en zoekmachine Google. Het platform heeft als voornaamste einddoel dat iedereen die waar ook ter wereld de zoekterm ‘coronavirus’, ‘COVID-19’ of iets gelijkaardigs intikt op Google, Twitter, Facebook, enzovoort, meteen op een betrouwbare website terechtkomt. Dat kan die van het WHO zijn, of de lokale website van het ministerie van Volksgezondheid. Ook Facebook, Google, LinkedIn, Microsoft, Reddit, Twitter en YouTube zelf lieten in een mededeling op 16 maart weten actief te zullen inzetten op de bestrijding van nepnieuws. Facebook weert onder meer advertenties voor medische mondmaskers van hun platform, YouTube verwijdert zoveel mogelijk video’s rond corona van niet-officiële instanties en Twitter belooft zoveel mogelijk te linken naar betrouwbare, officiële berichtgeving. Daarnaast maakt de WHO zelf actief gebruik van sociale media, en steken ze regelmatig hun licht op bij organisaties die veel ervaring hebben met crisiscommunicatie, zoals UNICEF of het Rode Kruis.
De waarheid, en niets dan de waarheid
Volgens dr. Margaret Bourdeaux, die aan Harvard onderzoek doet naar de werking van gezondheidsinstituten in tijden van crisis, is de strategie van de WHO vooral gebrand op het benadrukken van wat er wél klopt, zo vertelt ze aan de Amerikaanse radiozender KUOW. Ze benadrukken steeds de feiten, in plaats van het circulerende fake news te herhalen. ‘Wie de waarheid hoort, is beter beschermd – zeg maar ‘gevaccineerd’ tegen desinformatie’, aldus Bourdeaux. De WHO probeert daarom die waarheid zoveel mogelijk te herhalen (denk: ‘was je handen’ en ‘nies in je elleboog’ tot in den treure) en er daarnaast voor te zorgen dat je bij een zoekopdracht onmiddellijk bij de juiste info terechtkomt. Je kan veel moeilijker een discussie winnen van iemand die een leugen vertelt, want dan herhaal je die opnieuw en raakt ze nog makkelijker verspreid. De Wereldgezondheidsorganisatie vecht terug tegen die leugens met de waarheid als wapen.
Nepnieuws is een leugen verpakt in een klein beetje waarheid, om het geloofwaardig te houden
De organisatie wordt hierin indirect bijgestaan door tientallen factcheckingwebsites en platformen wereldwijd. Zo bundelen sinds eind januari 48 organisaties uit 30 verschillende landen hun krachten om valse informatie te ontkrachten rond corona onder de koepel International Fact-Checking Network, een initiatief van het Poynter Institute for Media Studies. Het resultaat van hun werk is terug te vinden op sociale media onder de hashtags #coronavirusfacts en #datoscoronavirus. Onder meer Lead Stories – overigens geleid door de Limburger Maarten Schenker – Fact-Check.org, PolitiFact, Myth Detector en vele anderen ontkrachtten al tientallen sociale mediaposts die onder meer claimen dat er een vaccin is gevonden, dat je het virus kan doden door een handdroger of dat Covid-19 opzettelijk geïntroduceerd werd als biowapen (zie ook enkele voorbeelden van veelvoorkomende valse theorieën onderaan het artikel).
Angst als vruchtbare voedingsbodem
Volgens factcheckers vallen de meeste nepberichten over corona uiteen in grofweg drie categorieën. Er is een golf theorieën over de oorsprong van het virus, dan circuleren er valse remedies die het op wonderbaarlijke wijze zouden genezen – waaronder huis- , tuin- en keukenremedies of de plotse miraculeuze ontdekking van een vaccin. Ook zijn er de complottheorieën over het bewust creëren van het virus als een biowapen om een deel van de bevolking uit te schakelen. Wat nepnieuws vaak gemeen heeft, is dat het een leugen is verpakt in een stukje waarheid, om zo aan geloofwaardigheid te winnen, benadrukt Bourdeaux.
Een perfecte voedingsbodem om zo’n nieuwtje vervolgens viraal te laten gaan, is een klimaat van angst dat er heerst. Wie een WhatsAppje krijgt met de vraag ‘dit zoveel mogelijk te verspreiden onder familie of vrienden’, zal daarom geneigd zijn dit snel te delen. Daarnaast is er het groeiende wantrouwen tegenover politici en officiële instanties. Wat daarbij niet helpt, is dat de Amerikaanse president Donald Trump zelf de kroon spant in het verspreiden van nepnieuws. CNN legde zo’n 28 leugens van de president bloot in een uitgebreide fact check, van ‘het virus gaat dood in warm weer’ over ‘er komt snel een vaccin’ tot ‘het is allemaal een complot om mij uit te schakelen bij de verkiezingen.’
Niet te geloven: vijf veelvoorkomende nepnieuwtjes
Ondanks bovenstaande inspanningen is het een utopie dat nepnieuws over corona vermeden kan worden. Volgens Politico is het grootste probleem nu dat het merendeel van de valse nieuwtjes verspreid wordt door individuele socialemediagebruikers, in plaats van een bepaald land dat bewust uit politieke belangen een vals bericht de wereld probeert in de sturen. Volgens de nieuwswebsite is het veel moeilijker om die kleine garnalen eruit te vissen. Onder het mom van ‘vrije meningsuiting’ kan iedereen zeggen wat hij of zij wil op sociale mediaplatformen – de spreekbuis van de gewone man in de straat. Nadat we jarenlang die digitale echokamers gecreëerd hebben, is het bijna onmogelijk om die weer uit te schakelen, aldus Politico.
Gezond verstand gebruiken, regelmatig EPI-WIN raadplegen en het werk van fact checkers volgen via #coronavirusfacts is een aanrader. Een voorproefje op de som: deze vijf theorieën die je mogelijk al zag voorbijkomen, mag je alvast in de categorie ‘onzin’ klasseren.
Niet te geloven #1: ‘Bill Gates is verantwoordelijk voor het coronavirus’
Bill Gates speelt wel vaker de hoofdrol in complottheorieën, zeker als er een uitbraak van een ziekte en de zoektocht naar een vaccin mee gemoeid is. Op Instagram circuleert een video die de Microsoftbaas ervan beschuldigt het virus gecreëerd te hebben, met als argument een filmpje van zijn Ted Talk uit 2015 waarin hij stelt dat ‘een zeer besmettelijk virus dodelijker kan zijn dan een oorlog.’ Dat de Bill & Melinda Gates Foundation zich nu inzet om een vaccin te ontwikkelen, is volgens sommigen dan ook geen toeval – een theorie die ook de anti-vaxxers graag aanhangen.
Gates uiteenzetting over de potentiële dodelijkheid van een virus kaderde in de context van een breder betoog dat regeringen beter met de private sector moeten samenwerken om technologieën te ontwikkelen die een potentiële pandemie kunnen bestrijden. ‘De wereld moet zich voorbereiden op een pandemie op een even serieuze manier als dat die zich voorbereidt op een oorlog’, zei Gates toen.
Niet te geloven #2: Het begon allemaal met Chinezen die vleermuizensoep aten
Op internet circuleert een video waarin een vrouw zogenaamd op de befaamde markt in Wuhan vleermuissoep aan het eten is. Al dateert de video in werkelijkheid uit 2016, en zou hij opgenomen zijn op een markt in Indonesië. Het ‘weetje’ dat het virus zich verspreidde doordat Chinezen vleermuizen al dan niet in soepvorm consumeerden, ging echter in een razendsnel tempo onder verschillende vormen de wereld rond. Hoewel het eten van vleermuizen in bepaalde delen van China niet ongewoon is, gaat het om een grove veralgemening om te stellen dat alle Chinezen het regelmatig doen. Sterker nog: studies wijzen erop dat de consumptie van exotische dieren in China is afgenomen sinds de uitbraak van SARS in 2002/2003. Bovendien is er geen enkel wetenschappelijk bewijs dat COVID-19 verspreid raakte door een vleermuizendelicatesse, en hebben rapporten uitgewezen dat de eerste positief geteste mensen op het virus in China niet in contact zijn gekomen met vleermuizen.
Niet te geloven #3: Het virus is niet erger dan een gewone verkoudheid
Radiopresentator Rush Limbaugh, die van Donald Trump de Presidential Medal of Freedom in ontvangst mocht nemen, zei op 24 februari in zijn radioshow dat ‘het virus niet erger is dan een verkoudheid’. ‘Het lijkt wel alsof corona gebruikt wordt als een wapen en een extra argument om Donald Trump naar beneden te halen’, zei hij. ‘Maar het coronavirus is gewoon een ordinaire verkoudheid, mensen.’
Het lijkt wel alsof Limbaugh zich op weinig wetenschappelijke kennis baseert. Niet alleen heeft COVID-19 andere symptomen, zoals koorts, het mortaliteitscijfer strandt op 2 procent wat voor een verkoudheid uiteraard niet het geval is. Wel is COVID-19 een bepaald type van het coronavirus, een bredere term die een groep virussen omschrijft waar ook de verkoudheid in zit.
Niet te geloven #4: Je kan het virus doden met een handdroger
De WHO is heel duidelijk over deze valselijk verspreide mythe: de warmte van een handdroger zal het virus niet doden, ook niet als je de handen er 30 seconden onder houdt. Om jezelf te beschermen tegen besmetting moet je wel regelmatig de handen wassen met zeep en water. Als ze proper zijn, moet je ze drogen met papieren doekjes of een handdroger. Ook de mythe dat het virus niet overleeft op warme plaatsen en dat je dus best naar warme, vochtige klimaten afreist, is nepnieuws.
Niet te geloven #5: Corona is een biowapen gecreëerd door de Chinezen(/de CIA) om een oorlog tegen Amerika(/China) te beginnen
Verschillende versies van deze vaak gehoorde complottheorie circuleren op het internet. In tijden van gespannen relaties tussen China en de VS is het een dankbare verklaring, maar leest het vooral als het scenario van een spannende serie of film. Volgens moleculair bioloog Richard Ebright van de Amerikaanse Rutgers University is er absoluut geen indicatie in het genoom van het virus dat het kunstmatig gefabriceerd werd. ‘De hypothese dat het een door mensen gecreëerd biowapen is, kan helemaal worden uitgesloten’, vertelt hij aan The Washington Post.
Congreskandidaat Joanne Wright kon het op Twitter toch niet laten om op 28 februari nogmaals te benadrukken dat het virus werd gefabriceerd in een lab in Wuhan, mogelijk gesponsord door Bill Gates. Twitter heeft er daarom voor gezorgd dat wie zoekt op ‘Wright’ en ‘corona’, meteen een link krijgt naar de officiële website van het Center for Disease Control, waarmee ze valse informatie uit de wereld willen helpen zonder ze expliciet te bannen.
Lees ook: Nee, er is dus geen bewijs dat Ibuprofen het virus erger maakt
