Over de hele wereld staan democratieën onder druk, dat blijkt uit een rapport van het International Institute for Democracy and Electoral Assistance (IDEA). Voor het vijfde jaar op rij verschuiven meer staten richting een autoritair regime. Ongeveer twee derde van de wereld leeft in non-democratische regimes of een terugvallende democratie.

De democratie heeft enkele rake klappen gekregen de afgelopen jaren. Voor het vijfde jaar op rij zijn er meer landen waar de democratische principes afbrokkelen dan dat er landen zijn die meer democratiseren. Daarmee bevinden we ons in een van de sterkste golven richting autoritarisme sinds de jaren 70. Tot die zorgwekkende conclusie komt het International IDEA, dat elk jaar een rapport maakt over de wereldwijde gezondheid van de democratie.

Populisme, polarisering en foute voorbeelden

Als grootste kwaaddoener wijst het rapport naar de toename van het aantal populistische en onliberale partijen in regeringen. Periodes met zulke partijen achter de knoppen worden getypeerd door een beperking van enkele fundamentele vrijheden zoals de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van vereniging.

Vooral voor de grote, invloedrijke landen speelt dit een belangrijke rol. Wanneer de leiders van grote landen een vijandige toon aannemen tegen enkele basispijlers van de democratie – zoals de uitspraken van rechters, controleorganen en de vrije pers – heeft dit een aanzienlijk effect op de rest van de wereld. Andere regeringen zullen dit gedrag kopiëren of zien er een goedkeuring in voor hun eigen ondemocratisch beleid. De invloed van grote landen zoals de VS, Brazilië of India is dus van groot belang, maar daar zagen we telkens regeringen die een antidemocratische koers gingen varen.

Daarbovenop doet een sterke polarisering de vijandigheid van het publieke debat toenemen, sociale media gooien hier extra olie op het vuur. De verspreiding van fake news, manipulatie door buitenlandse regeringen, de monopolisering van de Big Tech en het gebrek aan transparantie kunnen de democratie flinke schade doen oplopen. Volgens het rapport zien regeringen zich hier geconfronteerd met een groot probleem waar ze geen grondig antwoord op kunnen geven. De grens tussen vrijheid van meningsuiting en oproepen tot geweld of haat is moeilijk te balanceren.

De rol van de pandemie

De pandemie speelde een belangrijke rol in het verval van de democratie. Verschillende regeringen hebben gretig gebruik gemaakt van de noodsituatie om ook andere vrijheden te beperken.

In Hongarije werd het parlement door de noodsituatie buiten spel gezet, de regering had alle wetgevende controle in handen. Die controle werd volgens het rapport misbruikt door de regering om nieuwe kieswetten in te voeren die Orbáns Fidesz-partij voordelig zouden uitkomen. In Brazilië greep president Bolsonaro vaak terug naar het coronavirus en de pandemie om aanvallen te voeren tegen de media en het Braziliaans hooggerechtshof.

Zijn autoritaire regimes niet beter in het beheren van de coronacrisis dan democratieën? Democratische besluitvorming werd vaak als te traag en belemmerend gezien om het virus bij de keel te vatten. Er werd regelmatig naar China verwezen als voorbeeld van een kordaat beleid, dat door de stevige autocratie leiders in staat stelt enorm radicale beslissingen (zoals een lockdown) te nemen zonder weerwoord.

Volgens International IDEA is er echter geen statistisch bewijs dat autoritaire regimes beter zouden zijn in hun aanpak van de crisis dan volwaardige democratieën. Autoritaire regimes zijn berucht voor hun ondoorzichtigheid, daarom zijn er geen betrouwbare cijfers beschikbaar om vergelijkingen mee te doen. Het rapport wijst erop hoe de landen die er het best in geslaagd zijn de curves laag te houden, en tegelijk het bbp te beschermen van catastrofes, die landen zijn waar meer respect is voor fundamentele rechten en de onafhankelijkheid van administraties. Daarnaast kennen de landen waar de democratie het beste draait, ook de hoogste vaccinatiegraden.

Bewogen jaren

Het lijstje antidemocratische incidenten is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Een hele reeks militaire coups deed kwetsbare democratieën of hybride regimes verglijden tot autoritaire regimes, dat was het geval in Myanmar en Soedan waar militairen de macht grepen van (semi) democratisch verkozen regeringen.

Ook in meer gevestigde democratieën kregen basisconcepten zoals de scheiding der machten of vrije verkiezingen het hard te verduren. Zo ontkent voormalig president Donald Trump tot op de dag van vandaag de overwinning van Joe Biden. Ondertussen mengt de Poolse overheid zich gretig in de uitspraken van rechters en beperkt het de vrijheden van kritische, buitenlandse mediakanalen.

Hoe moet het verder?

Er is werk aan de winkel, en hoewel de landen met de sterkste democratieën er ook in lijken te slagen het hoofd te bieden in tijden van crisis, moet er extra geïnvesteerd worden in de maatschappij om een gezonde democratie in stand te houden. Het rapport van International IDEA stelt daarom enkele werkpunten voor:

Ten eerste is sociale ongelijkheid een fundamenteel werkpunt voor elke democratie, daarom moet sterk werk gemaakt worden van een inclusieve overheid en universele publieke dienstverlening. Daarmee moeten overheden vermijden dat er een kloof komt tussen de burger en het bestuur. Volgens het rapport zou het bijvoorbeeld geen slecht idee zijn om de kiesgerechtigde leeftijd op 16 jaar te brengen, aangezien dit voor meer vertrouwen in de overheid zou zorgen.

Om een verschuiving richting autoritarisme te voorkomen moet hevig ingezet worden op onderwijs. Op alle niveaus van het onderwijs moeten leerlingen volgens het rapport onderwezen worden over de basispijlers van de democratie, en moeten ze in staat zijn om valse informatie te herkennen.

(bzg)