Wist de Russische president Vladimir Poetin wat hij deed toen hij afgelopen 24 februari bevel gaf tot een volledige invasie van Oekraïne? Dat besluit was een keerpunt voor Europa. Voor het eerst in acht decennia was er een grote landoorlog uitgebroken op het continent, die de gekoesterde illusies van de Europeanen over vrede verbrijzelde met eenzelfde kracht als de Russische bommen die sindsdien in Oekraïense steden en dorpen zijn ontploft.

Poetin kan zich Rusland blijkbaar niet anders voorstellen dan als een bewapende, gevreesde, autoritaire wereldmacht. Maar om die status te bereiken is Russische hegemonie in Oost-Europa nodig – een herleving van de imperiale erfenis van tsaristisch Rusland en de Sovjet-Unie – waarvoor Poetin Oekraïne nodig had. Maar hij heeft de Oekraïense bereidheid om te vechten en te sterven voor hun vrijheid en onafhankelijkheid zwaar onderschat. Dit, samen met de steun van de NAVO en de Europese Unie, heeft hem belet zijn doel te bereiken.

“We maken een keerpunt mee”

Drie dagen na de invasie vatte de Duitse kanselier Olaf Scholz het moment goed samen in een toespraak voor het Duitse parlement. “We maken een keerpunt mee,” verklaarde hij. “En dat betekent dat de wereld daarna niet meer dezelfde zal zijn als de wereld daarvoor.” In feite gaat de oorlog in Oekraïne over veel meer dan de meeste mensen – inclusief Scholz – zich 13 maanden geleden realiseerden.

Uiteraard gaat de strijd in de eerste plaats over het overleven van het Oekraïense volk en de toekomst van hun vaderland. Maar het gaat ook om de toekomst van de internationale orde. Zal het geweld zegevieren over het recht, of kunnen we terugkeren naar een duurzame vrede op basis van recht en verdragen? En wat zijn de bredere geopolitieke implicaties? De inval van Rusland betekende de eerste grote herziening van de wereldorde in de eenentwintigste eeuw, en nu zijn China en Rusland een dieper (zij het niet-geformaliseerd) bondgenootschap aangegaan om de Verenigde Staten en de dominantie van het Westen uit te dagen.

Mondiale transformaties

Deze strijd – een heropleving van de machtspolitiek van de Koude Oorlog – is ingebed in twee grote mondiale transformaties: de oprukkende digitalisering van alle sferen van het moderne leven en de definitieve crisis van de op fossiele brandstoffen draaiende industriële samenleving.

Bovendien heeft de oorlog in Rusland een steeds complexer internationaal beeld aan het licht gebracht. Belangrijke opkomende economieën – zoals Brazilië, India en Zuid-Afrika – hebben geweigerd een duidelijk standpunt in te nemen. Hetzelfde geldt voor de meeste Golfstaten. Allen houden zich strikt aan hun nationale belangen. Wanneer zij het nieuwe grootmachtenconflict beoordelen, zien zij niet alleen economische voordelen (korting op olie- en gasleveringen van het gesanctioneerde Rusland), maar ook mogelijkheden om hun eigen geopolitieke en diplomatieke positie te verbeteren.

Het lijdt geen twijfel dat het zogenaamde Mondiale Zuiden een belangrijke rol zal spelen in de opkomende strijd om de macht in de eenentwintigste eeuw; zoveel is al duidelijk na 13 maanden oorlog in Oekraïne. Helaas zullen veel van deze landen en regio’s zich de behandeling herinneren die zij in het recente verleden van het Westen – en met name zijn leidende macht, de Verenigde Staten – hebben gekregen. Hun deelname aan de confrontatie met machten als China kan niet worden verondersteld. Die zal moeten worden gewonnen.

Een andere wereld

In ieder geval zal Europa, afgezien van degenen die rechtstreeks door de gevechten worden getroffen, de regio zijn die het meest door de Russische agressie wordt veranderd. De oorlog wordt gevoerd in de onmiddellijke nabijheid van Europa en is begonnen door een autoritair regime dat waarden belichaamt die volledig haaks staan op de eigen waarden. Nu de illusie van vrede aan diggelen ligt, moet Europa zo snel mogelijk zijn interne verdeeldheid en weerloosheid overwinnen. Het moet een geopolitieke macht worden die in staat is tot zelfverdediging en afschrikking, met inbegrip van nucleaire capaciteit.

Dit zal niet gemakkelijk zijn en de weg die voor ons ligt is bezaaid met gevaren. Denk aan enkele van de ergste scenario’s. Wat zal Europa doen als volgend jaar een andere “America first”-isolationist in het Witte Huis wordt verkozen, gevolgd door de opkomst van de Franse rechts-nationalistische leider Marine Le Pen in het Elysée? Deze uitkomst is goed mogelijk.

Omdat Rusland Oekraïne niet op het slagveld kan verslaan, zal de oorlog uiteindelijk via moeizame onderhandelingen moeten worden beëindigd. Hoe dan ook, Europa zal in een andere wereld leven, zoals Scholz al voorzag. Het zal zich moeten aanpassen aan het bestaan van een permanente dreiging vanuit het oosten, ongeacht of het Poetin is of zijn opvolger.

Geopolitieke macht

Hoewel de EU intern aan stabiliteit heeft gewonnen, is haar basiskarakter veranderd. Veiligheid zal in de nabije toekomst centraal staan. De EU zal zichzelf moeten gaan beschouwen als een geopolitieke macht en als een defensiegemeenschap die nauw samenwerkt met de NAVO. Haar identiteit zal niet langer hoofdzakelijk worden bepaald door haar economische gemeenschap, haar gemeenschappelijke markt of haar douane-unie. Het blok heeft Oekraïne al aanvaard als kandidaat voor toekomstig lidmaatschap, en die beslissing werd bijna volledig ingegeven door geopolitieke overwegingen (zoals eerder ook het geval was met Turkije en de landen van de Westelijke Balkan).

Een grote herziening van de wereldorde is aan de gang. Als deze strijd volgens de traditionele machtspolitiek verloopt, zal iedereen slechter af zijn. Samenwerking moet de overhand krijgen als we een orde willen creëren die opgewassen is tegen de grote economische, veiligheids- en klimaatuitdagingen van de eenentwintigste eeuw.

Joschka Fischer, Duitslands minister van Buitenlandse Zaken en vicekanselier van 1998 tot 2005, was bijna 20 jaar lang leider van de Duitse Groene Partij.

Copyright: Project Syndicate, 2023.
www.project-syndicate.org