De term “Mondiaal Zuiden” wordt tegenwoordig voortdurend gebruikt. Sommige commentatoren waarschuwen bijvoorbeeld dat de inval van Israël in Gaza “het Mondiale Zuiden vervreemdt” en we horen vaak dat het “Mondiale Zuiden” een staakt-het-vuren wil in Oekraïne. Maar wat bedoelen mensen met deze term?
Geografisch gezien verwijst de term naar de 32 landen onder de evenaar (op het zuidelijk halfrond), in tegenstelling tot de 54 landen die volledig ten noorden van de evenaar liggen. Toch wordt de term vaak misleidend gebruikt als steno voor een wereldwijde meerderheid, ook al bevindt het grootste deel van de wereldbevolking zich boven de evenaar (net als het grootste deel van het landoppervlak). We horen bijvoorbeeld vaak dat India, het dichtstbevolkte land ter wereld, en China, het op één na dichtstbevolkte land, strijden om het leiderschap van het Mondiale Zuiden. Beide landen bevinden zich echter op het noordelijk halfrond.
De term is dus meer een politieke slogan dan een accurate beschrijving van de wereld. In die zin lijkt het een eufemisme te zijn geworden ter vervanging van minder acceptabele termen. Tijdens de Koude Oorlog werden landen die niet waren aangesloten bij het blok van de Verenigde Staten of de Sovjet-Unie tot de “Derde Wereld” gerekend. In 1955 hielden de niet-gebonden landen hun eigen conferentie in Bandung, Indonesië, en vandaag de dag zijn er nog steeds 120 landen die een zwakke niet-gebonden beweging vormen.
Andere termen
Met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 had het idee van een niet-gebonden Derde Wereld echter niet veel zin meer. Een tijdlang werd het gebruikelijk om te verwijzen naar “minder ontwikkelde landen”. Maar die term had een negatieve associatie, dus begonnen mensen al snel te verwijzen naar “ontwikkelingslanden”.
Hoewel die term zijn eigen problemen heeft – niet alle lage-inkomenslanden zijn immers ontwikkelingslanden – bleek hij nuttig in de context van de diplomatie van de Verenigde Naties. De Groep van 77 (G77) bestaat nu uit 135 landen en bevordert hun collectieve economische belangen. Buiten de VN-context zijn er echter te veel verschillen tussen de leden om de organisatie een zinvolle rol te laten spelen.
Een andere term die in zwang is geraakt is “opkomende markten”, waarmee landen als India, Mexico, Rusland, Pakistan, Saoedi-Arabië, China, Brazilië en enkele andere worden bedoeld. In 2001 bedacht Jim O’Neill, toen managing director bij Goldman Sachs, het acroniem BRIC in een artikel waarin hij Brazilië, Rusland, India en China aanwees als opkomende economieën met een hoog groeipotentieel. Hoewel hij een beleggingsanalyse gaf, grepen sommige politieke leiders, waaronder de Russische president Vladimir Poetin, de groep aan als een potentieel diplomatiek platform om de Amerikaanse wereldwijde invloed tegen te gaan.
BRICS is beperkt
Na een reeks bijeenkomsten vond in 2009 de eerste BRIC-top plaats in het Russische Jekaterinenburg. Met de toevoeging van Zuid-Afrika het jaar daarop werd de groep de BRICS. Tijdens de 15e BRICS-top afgelopen augustus kondigde de Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa aan dat zes landen met een opkomende markt (Argentinië, Egypte, Ethiopië, Iran, Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten) zich op 1 januari 2024 bij het blok zouden aansluiten.
Sinds de BRICS een conferentie organiserend orgaan werd, werd het vaak gezien als een vertegenwoordiging van het Zuiden. Maar nogmaals, Brazilië en Zuid-Afrika (en nu Argentinië) zijn de enige leden van het zuidelijk halfrond, en zelfs als politieke vervanging voor de derde wereld is BRICS conceptueel en organisatorisch nogal beperkt. Hoewel enkele leden democratieën zijn, zijn de meeste autocratieën en veel leden hebben voortdurende conflicten met elkaar.
India en China hebben bijvoorbeeld gevochten over een betwiste grens in de Himalaya; Ethiopië en Egypte hebben geschillen over het water van de rivier de Nijl; en Saoedi-Arabië en Iran zijn concurrenten voor strategische invloed in de Perzische Golf. Bovendien maakt de Russische deelname elke claim om het Mondiale Zuiden te vertegenwoordigen belachelijk.
Wat is de waarde van de term Mondiale Zuiden?
De belangrijkste waarde van de term is diplomatiek. Hoewel China een middeninkomensland op het noordelijk halfrond is dat met de VS concurreert om wereldwijde invloed, beschrijft het zichzelf graag als een ontwikkelingsland dat een belangrijke leiderschapsrol speelt binnen het Mondiale Zuiden. Toch ontdekte ik in gesprekken met Chinese academici tijdens een recente reis naar Beijing verschillen tussen hen. Sommigen zagen de term als een nuttig politiek instrument; anderen suggereerden dat een meer accurate terminologie de wereld zou verdelen in hoge-, midden- en lage-inkomenslanden. Maar zelfs dan hebben niet alle lage-inkomenslanden dezelfde belangen of prioriteiten. Somalië en Honduras hebben bijvoorbeeld heel verschillende problemen.
Voor journalisten en politici rolt de terminologie van hoge, midden- en lage inkomens niet gemakkelijk van de tong of past het niet goed in krantenkoppen. Bij gebrek aan een alternatieve stenografie zullen ze blijven vertrouwen op “Mondiaal Zuiden”. Maar iedereen die geïnteresseerd is in een nauwkeuriger beschrijving van de wereld zou op zijn hoede moeten zijn voor zo’n misleidende term.
Over de auteur: Joseph S. Nye, Jr., professor aan Harvard University en voormalig assistent-minister van defensie van de VS, is de auteur van, meest recent, Do Morals Matter? Presidents and Foreign Policy from FDR to Trump (Oxford University Press, 2020).
Copyright: Project Syndicate, 2023.
www.project-syndicate.org