In de strafkampen van de voormalige Sovjet-Unie, de goelags, werden misdadigers en tegenstanders van het regime veroordeeld tot dwangarbeid. Voor Stalin leek het een win-win. Opstandelingen werden verbannen en konden zo geen gekke ideeën lanceren onder de medeburgers en tegelijkertijd werd het Sovjetrijk uitgebouwd. Het bleek een enorme financiële blunder te zijn.
De eerste goelag kwam er in 1918, maar het is pas sinds 1929 dat goelags echt werden ingezet als economische troef. Een broodnodige toevoeging aan de slagkracht van het voormalige Rusland. Joseph Stalin had in 1928 zijn eerste vijfjarenplan voorgesteld: een reeks ambitieuze – om niet te zeggen onhaalbare – doelstellingen om op industrieel vlak het Westen te evenaren.
Aan gevangenen geen gebrek. Het vijfjarenplan ging gepaard met een grote “collectivisering” van de landbouw. Boeren die weigerden hun eigendom af te staan aan de staat, werden samen met de rest van de familie gearresteerd. Idem voor boeren die hun eigen kweek stokkeerden of verstopten. Zij die op één of andere manier kritiek hadden op de staat of de leider, idem. In de beginjaren van de goelags waren straffen normaliter zo’n 10 jaar. Naarmate de tijd vorderde werd dit opgetrokken tot 25 jaar.
Piramide van Maslow
Dat economie en psychologie nauw met elkaar verbonden zijn leerden we onder andere van Abraham Maslow, met diens behoeftenpiramide. Daarin wordt gesuggereerd dat werknemers’ fysiologische behoeften (onderdak, voedsel, kleren…) moeten worden ingevuld, alvorens er aan meer persoonlijke behoeften (zoals zelfontplooiing, maar ook vervulling door het werk) kan voldaan worden. In het kort: mensen willen een veilige en menswaardige omgeving.
Over de goelags kan veel gezegd worden, maar niet dat het met ‘personeelsbeleid’ de eerste prijs zou winnen. Door de inhumane manier waarop de gevangenen behandeld werden, was er geen sprake van motivatie. Gevangenen werden geacht om 14 uur per dag te werken, zeven dagen op zeven. In combinatie met het brute klimaat in Rusland en de chronische ondervoeding, was dit voor het merendeel van de gevangenen een doodsvonnis.
De dwangarbeiders hadden bijgevolg geen enkele reden om hun werk zorgvuldig uit te voeren. Er werd vindingrijk gezocht naar manieren om niet te hoeven werken. Sabotage, materiaal verstoppen, doen alsof er gewerkt werd, ziektes veinzen en zelfs automutilatie behoorden allemaal tot de trukendoos van de gevangenen. In zeldzame gevallen werd er zelfs gestaakt.
Het gevangeniswezen
Aan de productiekant werd er door de dwangarbeiders dus veel in het werk gezet om de output laag te houden. Maar winst wordt berekend door de kosten van de opbrengsten af te trekken en te kijken wat er overblijft. En naast de geringe opbrengsten, waren er aanzienlijke kosten aan het uitbaten van een dergelijk strafkamp.
Het goelagsysteem werd door auteur Aleksandr Solzjenitsyn, een ex-gevangene, omschreven als een archipelago: de strafkampen waren verspreid over de hele Sovjetunie. De geografische afstand maakte het een logistieke marteling om via spoor alle gevangenen en benodigheden op de juiste plaats te krijgen.
Daarnaast moet rekening gehouden worden met de schaal waarop mensen in het goelagsysteem terechtkwamen. We spreken over miljoenen gevangenen die allemaal gearresteerd, ondervraagd, getransporteerd, bewaakt, gevoed en van onderdak voorzien moesten worden. Het ambtenarenstelsel dat hiervoor instond was een enorme kost voor de Sovjet-Unie, toen allerminst een rijke natie.
Planning
Op vlak van arrestaties werd er niet gediscrimineerd. Bakkers, boeren, schoenmakers, musici, schrijvers, houthakkers, leraars… zaten allemaal samen opgesloten. Daaruit bleek dat een gebrek aan échte expertise binnen de bouwsector zorgde voor een belabberde kwaliteit. Wanneer gevangenen werden ingezet om bijvoorbeeld appartementen, spoorwegen of kanalen te graven, bleken die vaak van teleurstellende kwaliteit. Ze werden daarom snel onbruikbaar.
Een pijnlijk voorbeeld is de Salekhard–Igarka Railway, een spoorweg die door dwangarbeiders uit de goelag gebouwd werd. De spoorweg, ruim 1.297 kilometer lang, werd door twee goelagkampen gebouwd die het spoor halverwege zouden verbinden. Toen Stalin in 1953 stierf, in de allerlaatste fase van de constructie, werd het werk aan de spoorweg na zes jaar door de duizenden gevangenen gestaakt.
