Twee weken geleden heeft het Poolse Grondwettelijk Hof beslist dat de nationale wetgeving voorrang heeft op die van Europa. Dit was een nieuwe klap voor een reeds gespannen relatie tussen Warschau en de EU. Dinsdag werd de toon opnieuw gezet in het Europees Parlement. Tegelijkertijd heeft Polen een belangrijke eis gesteld: de energiecrisis gebruiken om het Europese klimaatbeleid te herzien.

De beslissing van het Poolse Grondwettelijk Hof heeft de Europese Commissie uiteraard geen goed gedaan. Hij achtte dit “zorgwekkend” en herinnerde eraan dat “alle beslissingen van het Europese Hof van Justitie bindend zijn voor de autoriteiten van alle lidstaten. Met inbegrip van nationale rechtbanken.

Sommigen zagen de uitspraak van het Poolse hof als een “oorlogsverklaring” aan Brussel.

Dit incident vindt plaats in een context van toenemende spanningen tussen Polen en de Europese Unie wat de rechtsstaat betreft. De EU beschuldigt de regerende Poolse partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) ervan de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht met voeten te treden.

Het Poolse Constitutionele Hof wordt gedomineerd door rechters die de PiS steunen. Sommigen van hen zijn voormalige partijleden. Om deze rechters benoemd te krijgen, heeft Polen de EU-wetgeving geschonden door de pensioengerechtigde leeftijd van rechters te verlagen.

Morawiecki valt aan

Dinsdag hadden de voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen en de Poolse premier Mateusz Morawiecki een vreselijke confrontatie in het Europees Parlement.

In zijn toespraak beschuldigde Morawiecki de rechters van het Europees Hof van Justitie (HvJ-EU) van “activisme” en “juridische creativiteit” in hun pogingen om hun bevoegdheden uit te breiden. Hij gaf echter geen specifieke voorbeelden. Voorts beschuldigde hij het HvJ-EU ervan verschillende uitspraken te doen voor verschillende lidstaten en Polen op een “oneerlijke” en “onpartijdige” wijze aan te vallen.

De Poolse premier zei ook dat het HvJ-EU had bepaald waar de grens tussen Europese en nationale bevoegdheden lag, en dat het Poolse Grondwettelijk Hof dit had verworpen.

Polen, zo zei hij, zou zich niet laten chanteren of bedreigen. “Chantage wordt een gebruikelijke methode van sommige lidstaten, dit is niet de basis van democratie,” bekritiseerde Morawiecki. Dit is een verwijzing naar de juridische stappen die de Europese Commissie tegen Polen heeft ondernomen en de bevriezing van zijn relancefonds van 57 miljard euro. Een bevriezing ingegeven door deze vragen over de onafhankelijkheid van de Poolse rechterlijke macht.

Tegenaanval von der Leyen

Een toespraak die de gemoederen van von der Leyen allerminst heeft bedaard. Zij gaf een opsomming van de mogelijkheden die de Commissie nog heeft om Polen sancties op te leggen:

• De Commissie kan een nieuwe inbreukprocedure tegen Polen inleiden, die zou kunnen leiden tot een aanhangigmaking bij het Hof van Justitie van de EU.
• Sinds januari beschikt zij ook over een instrument om de uitbetaling van middelen aan een staat die de beginselen van de rechtsstaat niet eerbiedigt, op te schorten of te verminderen. De leden van het Europees Parlement vragen haar dit instrument te gebruiken tegen Polen en Hongarije. Maar beide landen vechten de wettigheid van dit nieuwe “conditionaliteitsmechanisme” aan bij het Hof van Justitie van de EU, dat naar verwachting begin dit jaar een uitspraak zal doen.
• Controversiële justitiële hervormingen in Polen waren voor de Commissie in december 2017 ook aanleiding om een procedure (artikel 7 van het Verdrag) tegen dat land in te leiden. Deze procedure, die in theorie kan gaan tot de schorsing van het stemrecht van het land in de Raad, is echter vastgelopen. Daarvoor is unanimiteit van de lidstaten vereist. Hongarije heeft reeds aangegeven dat het zijn veto over een dergelijk besluit zou uitspreken.

“We kunnen en zullen niet toestaan dat onze gemeenschappelijke waarden in gevaar worden gebracht”, aldus von der Leyen tegen de leden van het Europees Parlement. Zij herinnerde er ook aan dat de beslissing van de Poolse rechter naar haar mening de grondslagen van de Europese Unie ter discussie stelt. En dat de eenheid van de rechtsorde van de EU zorgde voor wettelijke rechten, rechtszekerheid en wederzijds vertrouwen.

Ondertussen doet Polen een gedurfd voorstel over het klimaat

In een tijd waarin de betrekkingen met de EU nog nooit zo gespannen zijn geweest, kwam Polen deze week met een zeer gedurfd idee, op een heel ander niveau. In een document dat in handen is gekomen van de nieuwssite Euractiv, wordt een grondige herziening van het klimaatbeleid van de EU voorgesteld, met inbegrip van de “herziening of uitstel” van de “Fit for 55”-wetgeving. Het in juli ingediende voorstel omvat een “pakket” maatregelen om de uitstoot van de EU tegen het einde van dit decennium met minstens 55% te verminderen.

Volgens Polen toont de huidige energiecrisis in de EU aan dat niet alle voorstellen in het pakket economisch zinvol kunnen zijn. Het land vreest dat die voorstellen een te grote impact zullen hebben op de meest kwetsbare huishoudens.

“De stijgende energieprijzen hebben een directe impact op alle EU-burgers en brengen bijzonder hoge sociaaleconomische kosten mee, vooral voor de meest kwetsbare huishoudens, terwijl de EU nog steeds worstelt met de diepe economische gevolgen van Covid-19”, aldus Warschau.

Hervorming systeem emissiehandel

Polen gaat nog verder en geeft precies aan wat volgens hem moet worden herzien. Het gaat om de herziening van de EU-regeling voor de handel in emissierechten (ETS) en wijzigingen van de minimumniveaus van energiebelasting (ETD).

Wat ETS betreft, stelt Polen voor speculatie te beperken door “transactielimieten in te voeren of een transactiebelasting in te voeren voor financiële entiteiten” die actief zijn op de koolstofmarkt van de EU en door “de toegang tot ETS van de EU” te beperken tot bedrijven waarvan de emissies op EU-niveau worden gereguleerd.

Voorts stelt Warschau voor om “bepaalde financiële entiteiten” zoals banken en hedgefondsen uit te sluiten van de ETS-veiling in het eerste kwartaal van elk jaar, zodat bedrijven die onder de ETS vallen voldoende tijd hebben om emissierechten op de markt te kopen.

Er zij op gewezen dat dit niet de eerste keer is dat Polen de EU-ETS wil herzien. Het vreest dat hervormingen van de regeling het land zullen benadelen, omdat het het klimaatbeleid van de EU als een belangrijk obstakel voor armere lidstaten beschouwt. De Europese Commissie heeft geprobeerd deze vrees weg te nemen door voorstellen in te dienen om een sociaal klimaatfonds op te richten en de beschikbare middelen te verdubbelen om de armste lidstaten van de EU te helpen investeren in schone energie.

De Poolse eisen zullen dit weekend formeel worden gepresenteerd tijdens een top van EU-leiders over de stijgende energieprijzen.