Meer partijen op het stembiljet, meer mensen die thuisbleven

De UHasselt onderzocht wat de invloed was van de nieuwe kiesregels die voormalig minister van Binnenlands Bestuur Bart Somers (Open Vld) invoerde. Er zijn meer absolute meerderheden, minder stemmers en minder partijen op de stembrief.

Key takeaways

De nieuwe regels zorgden ervoor dat meer partijen samen gingen of dat er meer lokale lijsten kwamen. Al speelden partijbelangen ook een rol.
De afschaffing van de opkomstplicht zorgde er niet voor dat minder jongeren gingen stemmen. Er waren wel minder ouderen.
Toch willen verschillende partijen de opkomstplicht terug invoeren. Van de Vlaamse regeringspartijen is enkel N-VA expliciet tegen.

Ter herinnering: In 2020 keurde het Vlaams Parlement het voorstel van Somers goed. Daardoor veranderden voor de gemeenteraadsverkiezingen van 13 oktober 2024 een aantal dingen:

De opkomstplicht werd afgeschaft, het is niet meer verplicht om te komen stemmen voor lokale verkiezingen.
De grootste partij of lijst krijgt het initiatiefrecht. Gedurende 14 dagen mag die partij proberen om een coalitie te vormen. Lukt dat niet, dan mag de tweede grootste partij twee weken proberen, enzoverder.
Binnen de coalitie levert de grootste fractie de burgemeester. Dat is degene die op die lijst de meeste voorkeurstemmen heeft gehaald, wat dus niet per definitie de lijsttrekker is.

In het nieuws: De partijen doen meer aan blokvorming, concludeert het onderzoek.

Tegenover de VRT legt politicoloog Sofie Hennau (UHasselt) haar conclusies voor. “Veel partijen zijn samen naar de kiezer getrokken in eenheidslijsten om zo hun kansen op het initiatiefrecht en de burgemeesterssjerp te vergroten”. Die blokvorming zorgt voor een toenemend aantal absolute meerderheden: in 41,8 procent van de Vlaamse gemeenten kan een partij alleen besturen. In 2018 was dat nog 36,5 procent.
- “Het aantal absolute meerderheden is wel al sinds 2012 aan het stijgen”, merkt Hennau op. Na een geleidelijke daling vanaf 1988 is een absolute meerderheid weer mogelijk in meer dan 40 procent van de gemeenten. Dat was in 2006, 2012 en 2018 niet meer het geval.
Door de vele coalities en lokale partijen werd er ook meer op die partijen gestemd: 1 op 3 stemmen ging naar zo’n lokale partij. Wat meespeelde is dat Open Vld slechts in 10 procent van de gemeenten in eigen naam opkwam. Bij cd&v waren er veel samenwerkingen en kartels, waardoor een aantal christendemocratische lijsten niet opkwamen onder het toebedeelde cd&v-lijstnummer. Zij werden niet meegerekend als ‘cd&v’, wat het hoge aantal lokale partijen verder kan verklaren. Een omgekeerde beweging was er dan weer bij Vlaams Belang, die meer onder de partijnaam opkwam. “Ze proberen zo de flow van de nationale verkiezingen te verzilveren op lokaal niveau”, analyseert Hennau.
- Volgens de onderzoekster loopt de tendens gelijk met Wallonië. “In Wallonië hebben ze in 2006 nieuwe regels ingevoerd rond de aanduiding van de burgemeester, op dezelfde manier zoals in Vlaanderen nu. En daar zag je dezelfde beweging”.

Toch anders dan in het buitenland

Gevolgd: De afschaffing van de opkomstplicht zorgde voor opmerkelijke resultaten.

Nu de opkomstplicht is afgeschaft, gingen er massaal minder mensen stemmen. Het cijfer steeg van 7,2 procent in 2018 naar 36,1 procent in 2024.
Eerder onderzoek vermeldt dat vooral jongeren thuisblijven als gaan stemmen niet meer verplicht is, maar dat komt niet overeen met de onderzoeksresultaten. “Veel jonge mensen zijn voor het eerst gaan stemmen in juni, het zou kunnen dat ze nog extra gemotiveerd zijn om te gaan stemmen”, denkt Hennau. De aanname dat ook oudere mensen meer thuisblijven klopt wel: er gingen minder 65-plussers stemmen.
Verder ziet Hennau ook geen grotere achteruitgang van de opkomst in de grote steden in vergelijking met de landelijkere gemeenten. In het buitenland is dat wel het geval. “Het is niet automatisch zo dat een grotere gemeente tot een lagere opkomst zou leiden. Niet onbelangrijk om in het achterhoofd te houden bij de discussie over gemeentefusies“, zegt ze.
En tot slot is er ook een verband tussen de fusielijsten en de afgeschafte opkomstplicht. In gemeenten waar er minder lijsten werden ingediend, lag de opkomst hoger. Hennau houdt er rekening mee dat minder lijsten meer duidelijkheid geeft aan de kiezer, waardoor die meer geneigd is om te komen stemmen. Het gevoel dat je stem er toe doet is dan groter.

Om te volgen: Verschillende politici spraken zich al uit voor de herinvoering van de opkomstplicht.

Vooruit probeerde tijdens de Vlaamse regeringsonderhandelingen om de opkomstplicht opnieuw in te voeren bij de volgende verkiezingen. Dat punt raakte er uiteindelijk niet door. N-VA is tegen de opkomstplicht en cd&v wilde eerst een analyse van het effect op de afgelopen verkiezingen.
Die analyse zal er komen, beloofde de huidige Vlaams minister van Binnenlands Bestuur, Hilde Crevits (cd&v).
In een debat in het programma Terzake bleek eerder al dat zowel Hannes Anaf (Vooruit), Walter De Donder (cd&v) als Jean-Marie Dedecker (onafhankelijk/Lijst Dedecker) vóór de herinvoering van de opkomstplicht waren. Ze stelden alle drie dat ze het een belangrijk instrument vinden om burgers te betrekken bij de politiek.
Bij PVDA was te horen dat de afschaffing van de opkomstplicht ervoor gezorgd zou hebben dat sociaal zwakkeren minder zijn gaan stemmen. Jos D’Haese (PVDA) legde een directe link tussen de afschaffing en een minder hoge score voor PVDA in Antwerpen dan was voorspeld.