Sinds de publicatie van Megadreigingen in oktober 2022 zijn de thema’s die ik benadrukte mainstream geworden. Iedereen erkent nu dat economische, monetaire en financiële bedreigingen toenemen en op gevaarlijke manieren interacteren met diverse andere sociale, politieke, geopolitieke, milieu-, gezondheids- en technologische ontwikkelingen. Daarom koos de Financial Times in december 2022 “polycrisis” als een van zijn modewoorden van het jaar. Welke term je ook verkiest (anderen hebben gekozen voor “permacrisis” of “samenloop van calamiteiten”), er is een groeiend besef dat niet alleen de wereldeconomie maar ook het voortbestaan van de mens in gevaar is.
Zoals ik al waarschuwde in Megadreigingen, heeft de “Great Moderation” (een lange periode van lage macro-economische volatiliteit na het midden van de jaren tachtig) plaatsgemaakt voor de “Great Stagflation”. In 2022 waren we getuige van een opflakkering van de inflatie in geavanceerde economieën en opkomende markten, een scherpe vertraging van de wereldwijde groei die aanhield tot in 2023, en tekenen van ernstige schuldproblemen in de private en publieke sector toen centrale banken de beleidsrente verhoogden om de prijzen te stabiliseren.
Door dit strakkere monetaire beleid is de inflatie wereldwijd gedaald; bovendien is het effect van stagflatoire negatieve aanbodschokken op korte termijn – de pandemie, de grondstofprijspiek na de inval van Rusland in Oekraïne en het “zero-COVID”-beleid van China – gedurende 2023 geleidelijk afgenomen. Maar de inflatie blijft in de geavanceerde economieën ruim boven de doelstelling van 2% en een dozijn andere negatieve schokken aan de aanbodzijde op middellange termijn die in Megadreigingen worden besproken, zijn ernstiger geworden.
De de-globalisering heeft bijvoorbeeld doorgezet, waarbij meer landen zijn overgestapt van vrijhandel naar veilige handel en van economische integratie naar ontkoppeling en “ont-risking”. Reshoring, near-shoring en “friend-shoring” impliceren een afweging tussen efficiëntie en veerkracht, waarbij just-in-time wereldwijde toeleveringsketens worden vervangen door “just-in-case” regelingen.
Bovendien vermindert de vergrijzing in Europa, Japan en China het aanbod van arbeidskrachten op een moment dat immigratiebeperkingen de stroom van arbeidskrachten van arme naar rijke landen belemmeren – wat allemaal de arbeidskosten verhoogt. Klimaatverandering zorgt nu al voor energie- en voedselonzekerheid en hogere energie- en voedselkosten, en de wereld heeft nog lang niet genoeg gedaan om zich voor te bereiden op toekomstige pandemieën.
Dan zijn er nog de nieuwe, ondergewaardeerde risico’s van AI-ondersteunde cyberoorlog en desinformatie, maar ook al langer bestaande problemen zoals de smeulende weerstand tegen de toenemende welvaartsongelijkheid (die kan leiden tot meer loonverhogend fiscaal beleid en steun voor populistische politici). Nu de Verenigde Staten steeds meer leunen op de dollar als instrument voor buitenlands beleid, blijft de-dollarisering een acuut risico.
Dus ondanks de kortetermijnafzwakking van COVID-gerelateerde schokken, staat de wereld nog steeds voor grote stagflatoire risico’s (lagere groei en hogere inflatie), waarvan de meeste waarschijnlijk sterker zullen worden in het komende decennium.
Het feest is voorbij
Ik heb eerder ook gewaarschuwd dat de hoge en stijgende private en publieke schuldratio’s, die in 2022 wereldwijd 330% van het BBP bereikten (420% in geavanceerde economieën en meer dan 300% in China), een dramatische verschuiving betekenen ten opzichte van de periode vóór 2021, toen de schuldratio’s hoog waren, maar de schuldendienstratio’s laag. Het decennium van seculaire stagnatie na de wereldwijde financiële crisis werd gekenmerkt door een lage groei van de totale vraag, grote particuliere en publieke besparingen en lage investeringsquotes. Trage groei leidde tot lage, voor inflatie gecorrigeerde rentetarieven, terwijl beleidsrentes die bijna nul of zelfs negatief waren, in combinatie met kwantitatieve en kredietversoepeling, de nominale en reële rentetarieven zeer laag hielden – en vaak negatief – zowel aan de korte als aan de lange kant van de rentecurve.
Maar die omgeving van gemakkelijk geld is verdwenen. De negatieve aanbodschokken van de pandemie, samen met het stimuleringsbeleid als reactie daarop, leidden tot een inflatiegolf vanaf 2021. Centrale banken reageerden (uiteindelijk) door zowel de nominale als de reële rente te verhogen. Maar met zulke hoge private en publieke schuldratio’s zullen centrale banken het moeilijk vinden om de inflatie terug te brengen naar hun 2% doelstelling. Ze zitten gevangen in een “schuldenval” en worden niet alleen geconfronteerd met een dilemma – hoe 2% inflatie te bereiken zonder een harde landing van de economie te veroorzaken – maar ook met een “trilemma”: hoe prijsstabiliteit te bereiken en tegelijkertijd een recessie en een financiële crisis te vermijden.
De ontwikkelingen sinds de publicatie van Megathreats hebben bevestigd dat dit trilemma een serieus probleem is. Als centrale banken doorgaan met het verhogen van de beleidsrente om de inflatie naar 2% te trekken, wordt een recessie en schuldennood onder private en publieke leners met een hoge schuldenlast waarschijnlijker. Maar als beleidsmakers met hun ogen knipperen en hun prijsstabiliteitsdoelstelling opgeven, kunnen de inflatie en inflatieverwachtingen verankerd raken en een loon-prijsspiraal in gang zetten.
Tot nu toe hebben de centrale banken nog niet geknipperd. Maar als de inflatie boven de doelstelling blijft – wat waarschijnlijk lijkt, gezien de hoge loonstijgingen en de nog steeds hoge grondstoffenprijzen – zullen ze uiteindelijk misschien buigen om te voorkomen dat ze een economische neergang en een financiële crash veroorzaken. Het feit dat ze de renteverhogingen al hebben gepauzeerd ondanks de te hoge kerninflatie (die de volatiele voedsel- en energieprijzen uitsluit), suggereert dat ze zich misschien voorbereiden op het accepteren van een inflatie boven de doelstelling.
Noodzakelijke oorlogen
Bovenop de negatieve geaggregeerde aanbodschokken impliceren verschillende trends in de geaggregeerde vraag ook dat de inflatie hoger zal zijn. Naarmate de tekorten toenemen, kunnen centrale banken uiteindelijk gedwongen worden om staatsschulden te monetariseren. En de tekorten zullen toenemen omdat veel belangrijke landen verwikkeld zijn in minstens zes gevechten (waaronder enkele echte oorlogen) die grotere uitgavenniveaus vereisen.
Om te beginnen bevinden we ons nu in een “geopolitieke depressie” door de toenemende rivaliteit tussen het Westen en (stilzwijgend geallieerde) revisionistische machten zoals China, Rusland, Iran, Noord-Korea en Pakistan. De Russische invasie in Oekraïne kan de NAVO nog steeds meeslepen. Israël – en mogelijk de VS – ligt op ramkoers met Iran, dat op de drempel staat om een kernwapenstaat te worden. De militaire operatie van Israël in Gaza als reactie op de massamoord van Hamas op Israëlische burgers op 7 oktober dreigt het vuur van een breder regionaal conflict aan te wakkeren, wat weer een piek in de energieprijzen zou veroorzaken. Ondertussen blijven de VS en China met elkaar in de clinch gaan over hun invloed in Azië en het lot van Taiwan. Nu de VS, Europa, de NAVO en zo’n beetje iedereen in het Midden-Oosten en Azië zich opnieuw bewapent, zijn hogere uitgaven voor conventionele en onconventionele wapens (waaronder nucleaire, cyber-, bio- en chemische wapens) zo goed als verzekerd.
De strijd tegen klimaatverandering zal ook duur zijn. De kosten van mitigatie en aanpassing zullen naar verwachting triljoenen dollars per jaar bedragen voor de komende decennia, en het is naïef om te denken dat deze investeringen allemaal de groei zullen stimuleren. Denk aan een echte oorlog die veel van het fysieke kapitaal van een land vernietigt. Hoewel een golf van investeringen in de wederopbouw voor een economische expansie kan zorgen, is het land nog steeds armer omdat het een groot deel van zijn rijkdom is kwijtgeraakt. Hetzelfde geldt voor klimaatinvesteringen. Een aanzienlijk deel van de bestaande kapitaalvoorraad zal vervangen moeten worden, hetzij omdat het verouderd is, hetzij omdat het vernietigd is door klimaatgebeurtenissen.
Er moet ook een dure strijd worden gevoerd tegen toekomstige pandemieën. Om verschillende redenen – waarvan sommige verband houden met klimaatverandering – zullen uitbraken van ziekten die pandemieën kunnen worden, vaker voorkomen. Of landen nu investeren in preventie of zich achteraf bezighouden met toekomstige gezondheidscrises, hogere kosten op een permanente basis zullen de groeiende last in verband met maatschappelijke vergrijzing en omslagstelsels voor gezondheidszorg en pensioenplannen nog verder vergroten. Er wordt nu al geschat dat deze niet-gefinancierde impliciete verplichtingen hoger zijn dan de expliciete overheidsschuld van de meeste geavanceerde economieën.
We kunnen ook een oorlogsachtige mobilisatie verwachten om het hoofd te bieden aan de ontwrichtende effecten van “globotics”: de combinatie van globalisering en automatisering die een groeiend aantal arbeiders- en bediendenberoepen bedreigt, waaronder creatieve en leidinggevende jobs. Regeringen zullen steeds meer onder druk komen te staan om de achterblijvers te helpen, hetzij door basisinkomensregelingen, hogere fiscale overdrachten of uitgebreide openbare diensten. Deze kosten zullen hoog blijven, zelfs als automatisering leidt tot een sterke economische groei. Het zou de VS bijvoorbeeld 20% van het BBP kosten om alleen al een schamel universeel basisinkomen van 1000 dollar per maand te ondersteunen.
Dan is er nog de strijd tegen de toenemende inkomens- en vermogensongelijkheid. Deze strijd wordt steeds dringender, nu de malaise die jonge mensen en veel gezinnen uit de midden- en arbeidersklasse treft, een verzet tegen de liberale democratie en het vrijemarktkapitalisme aanwakkert. Om te voorkomen dat populistische regimes aan de macht komen en een roekeloos, onhoudbaar economisch beleid gaan voeren, zullen liberale democratieën veel geld moeten uitgeven om hun sociale vangnetten te versterken – zoals velen al doen.
Tot slot zal het managen van de maatschappelijke vergrijzing Hercules-inspanningen vergen. Omslagstelsels voor gezondheidszorg en pensioenen zullen aan de expliciete overheidsschuld (die in de geavanceerde economieën al gemiddeld 112% van het BBP bedraagt) een impliciete schuld toevoegen die vaak nog groter is.
Deze gevechten zijn noodzakelijk, maar ze zullen duur zijn en economische en politieke beperkingen zullen het vermogen van regeringen om ze met hogere belastingen te financieren beperken. De belastingen in verhouding tot het BBP zijn al hoog in de meeste geavanceerde economieën – vooral in Europa – en belastingontduiking, -ontwijking en -arbitrage zullen pogingen om de belastingen op hoge inkomens en kapitaal te verhogen verder bemoeilijken (ervan uitgaande dat dergelijke maatregelen zelfs langs de lobbyisten komen of de steun krijgen van centrumrechtse partijen).
Inflatie Belastingen en Uitgaven
Hogere overheidsuitgaven en overdrachten, zonder een evenredige toename van de belastinginkomsten, zullen ervoor zorgen dat structurele begrotingstekorten nog groter worden dan ze al zijn, wat kan leiden tot onhoudbare schuldratio’s die de leenkosten zullen verhogen en zullen uitmonden in een schuldencrisis – met duidelijk nadelige gevolgen voor de economische groei. Onder deze omstandigheden zullen veel opkomende markten en ontwikkelingslanden met schulden in vreemde valuta natuurlijk in gebreke moeten blijven of gedwongen herstructureringen moeten ondergaan. Maar voor landen die in hun eigen valuta lenen, zal de geschikte optie zijn om een hogere inflatie toe te staan als middel om de reële waarde van de langlopende nominale schuld met vaste rente uit te hollen.
Deze aanpak, die functioneert als een belasting voor spaarders en crediteuren en een subsidie voor leners en debiteuren, kan dan worden gecombineerd met andere draconische maatregelen zoals financiële repressie of belastingen op kapitaal. Omdat veel van deze maatregelen geen expliciete goedkeuring van de wetgevende of uitvoerende macht vereisen, worden ze onvermijdelijk de weg van de minste weerstand wanneer tekorten en schulden onhoudbaar zijn.
De obligatiemarkten beginnen zich nu al zorgen te maken over onhoudbare begrotingstekorten en staatsschulden, niet alleen in arme landen en opkomende markten, maar ook in geavanceerde economieën. Een scherpe stijging van de lange rente op obligaties in zowel Europa als de VS geeft aan dat de vraag naar obligaties afneemt nu het aanbod toeneemt door groeiende begrotingstekorten, centrale banken overgaan van QE naar QT (kwantitatieve verkrapping), beleggers op zoek gaan naar hogere risicopremies en Amerikaanse rivalen hun dollarreserves geleidelijk afbouwen. Bovendien zal er waarschijnlijk nog meer opwaartse druk komen op de lange rente in de VS en andere G10-landen wanneer Japan het monetaire beleid begint te normaliseren en afstapt van het rendementscontrolebeleid dat het heeft gebruikt om de lange rente dicht bij 0% te houden.
En niet alleen de nominale obligatierente stijgt, ook de reële rente. Tijdens het decennium van seculiere stagnatie waren de reële langetermijnrendementen bijna nul of negatief, als gevolg van hoge besparingen en lage investeringsrentes. Maar we gaan een tijdperk in van negatieve overheidsbesparingen (groeiende begrotingstekorten), lagere particuliere besparingen (door vergrijzing en lagere inkomensgroei) en hogere investeringspercentages (door beperking van en aanpassing aan klimaatverandering, infrastructuuruitgaven en AI).
De reële rente is dus positief en wordt opgedreven door hogere risicopremies op staatsobligaties naarmate de schulden stijgen. Sommige investeringsbanken schatten nu dat de evenwichtsrente op lange termijn dicht bij 2,5% ligt, terwijl recent academisch onderzoek deze dichter bij 2% plaatst. In ieder geval zullen de nominale en reële kapitaalkosten in de toekomst veel hoger zijn.
Gezien de geaggregeerde vraag- en aanbodfactoren die de inflatie opdrijven, kan het nieuwe de facto (maar niet officiële) inflatiedoel voor de komende tien jaar dichter bij 4-5% komen te liggen. Maar het accepteren van een hoger inflatiecijfer kan de inflatieverwachtingen ontkrachten – zoals gebeurde in de jaren 1970 – met ernstige gevolgen voor de economische groei en het rendement op financiële activa.
Na de “Alles Zeepbel”
Tot 2021 hebben monetaire, fiscale en kredietversoepelingen de waarderingen van zowat alles opgeblazen: Amerikaanse en wereldwijde aandelen, vastgoed en staats- en bedrijfsobligaties; tech-, groei- en durfbedrijven; en speculatieve activa zoals cryptocurrencies, meme-aandelen en SPAC’s (special purpose acquisition companies). Toen deze “alles zeepbel” in 2022 barstte, verloren speculatieve activa – te beginnen met VC, crypto en meme aandelen – veel meer waarde dan traditionele aandelen.
Maar ook veilige activa zoals staatsobligaties verloren geld doordat de hogere langetermijnrente de obligatieprijzen deed dalen. De stijging van de obligatierente in de VS van 1% naar 3,5% in 2022 betekende bijvoorbeeld dat tienjarige staatsobligaties meer in prijs verloren (-20%) dan de S&P 500 (-18%). Dit jaar bracht extra verliezen op obligaties met een lange looptijd (ongeveer -15% in termen van prijs) toen de obligatierente verder steeg richting 5%. Traditionele assetallocatiemodellen die aandelen tegen obligaties afwegen, verloren dus op beide fronten.
Dit bloedbad zal zich waarschijnlijk voortzetten. Met een gemiddelde inflatie van 5% in plaats van 2% zou het rendement op langetermijnobligaties dichter bij 7,5% moeten liggen (5% voor inflatie en 2,5% voor een reëel rendement). Maar als de obligatierente stijgt van de huidige 4,5% naar 7,5%, zal dat een crash veroorzaken in zowel obligatiekoersen (met 30%) als aandelen (met een serieuze berenmarkt), omdat de disconteringsfactor voor dividenden veel hoger zal zijn. Wereldwijd kunnen de verliezen voor zowel obligatiehouders als aandelenbeleggers in de komende tien jaar oplopen tot tientallen triljoenen dollars.
Zeker, Amerikaanse en wereldwijde aandelen stegen tot halverwege 2023, na de berenmarkt van 2022. Maar het grootste deel hiervan werd gedreven door een kleine groep Big Tech aandelen die profiteerden van de hoop en hype rond generatieve AI. Als we deze hoogvliegers buiten beschouwing laten, waren de markten bijna vlak.
Bovendien waren beleggers het grootste deel van 2023 bezig met wishful thinking over centrale banken die het einde van de renteverhogingscyclus zouden afkondigen, waarbij veel beleggers zelfs gokten op renteverlagingen in de nabije toekomst. Maar de aanhoudende inflatie deed deze hoop vervliegen, waardoor centrale banken een beleid gingen voeren van “langer hoger”, wat waarschijnlijk zal leiden tot een economische krimp en extra financiële stress. In de afgelopen zomer en herfst steeg de rente op Amerikaanse obligaties van 3,7% naar 5%, samen met een nieuwe aanzienlijke correctie van Amerikaanse en wereldwijde aandelen.
Wat de groei betreft, bevinden de eurozone en het Verenigd Koninkrijk zich al in een stagflatoire bijna-recessie en zit China vast in een structurele vertraging. Hoewel de VS een recessie heeft vermeden, kan het land toch in een korte en ondiepe recessie terechtkomen als het “higher for longer”-beleid van de Fed ervoor zorgt dat de obligatierente hoog blijft.
Geopolitieke depressie
In elk geval is het risico van een aandelenmarkt eerder seculair dan cyclisch. Als er zich in het komende decennium een aantal megadreigingen voordoen, zal hun stagflatoire impact aandelen op de middellange termijn ondermijnen.
Al het recente bewijsmateriaal wijst erop dat de “geopolitieke depressie” erger wordt: De invasie van Rusland in Oekraïne is uitgegroeid tot een uitputtingsslag, waarbij de Oekraïners een slopend tegenoffensief beginnen om grondgebied terug te winnen dat ze in 2022 zijn kwijtgeraakt. De oorlog kan gemakkelijk verhevigen, andere partijen zoals de NAVO erbij betrekken of escaleren door het gebruik van onconventionele wapens. Dergelijke scenario’s zouden natuurlijk leiden tot verdere pieken in de energie- en grondstofprijzen.
In het Midden-Oosten staat Iran op het punt om de laatste stap te zetten van uraniumverrijking naar de bouw van een kernwapen. Dit confronteert Israël met een noodlottige keuze: ofwel een nucleair bewapend Iran accepteren en hopen dat de traditionele afschrikking werkt, ofwel een militaire aanval lanceren – wat een scherpe piek in de olieprijzen zou veroorzaken (onder andere), waardoor de wereldeconomie mogelijk in een stagflatoire neergang terecht zou komen. Het conflict tussen Israël en Hamas over Gaza zou wel eens kunnen escaleren in een regionaal conflict waarbij Iran en zijn Libanese proxy Hezbollah betrokken zijn.
In Azië wordt de koude oorlog tussen de VS en China steeds kouder, en zou deze wel eens heet kunnen worden als China besluit Taiwan met geweld te herenigen met het vasteland. En terwijl de aandacht van de wereld gericht is op Oekraïne, Taiwan en Gaza, wordt Noord-Korea agressiever met zijn raketlanceringen boven de wateren rond Zuid-Korea en Japan.
Het grootste risico is een escalatie van de Chinees-Amerikaanse koude oorlog. Na de G7-top in Hiroshima in mei 2023 beweerde de Amerikaanse president Joe Biden dat hij een “dooi” met China verwachtte. Maar ondanks enkele officiële bilaterale ontmoetingen blijven de betrekkingen ijzig. De G7-top zelf bevestigde de Chinese vrees dat de VS een strategie van “uitgebreide insluiting, omsingeling en onderdrukking” nastreeft. In tegenstelling tot eerdere bijeenkomsten, waar de G7-leiders vooral praatten en weinig ondernamen, was de top in Hiroshima misschien wel de belangrijkste in de geschiedenis van de groep. De recente top in San Francisco tussen de Chinese president Xi Jinping en Biden veranderde niets structureels aan de botsing tussen de VS en China. Ondanks een gedeeltelijke ontspanning op korte termijn, wordt de koude oorlog steeds kouder en kan uiteindelijk heet worden over de kwestie Taiwan.
De VS, Japan, Europa en hun vrienden en bondgenoten maakten immers duidelijker dan ooit dat ze van plan zijn hun krachten te bundelen om China te bestrijden. Japan nodigde als gastheer belangrijke leiders van het Zuiden uit die het wil betrekken bij het tegenhouden van de opkomst van China. De belangrijkste onder hen was de Indiase premier Narendra Modi. Hoewel India (dat in 2023 het voorzitterschap van de G20 bekleedde) een neutraal standpunt innam over de oorlog van Rusland in Oekraïne, is het al lange tijd verwikkeld in een strategische rivaliteit met China, deels vanwege de lange gedeelde grens van de twee landen, waarvan delen nog steeds worden betwist.
Zelfs als India geen formele bondgenoot wordt van westerse landen, zal het zich blijven positioneren als een onafhankelijke, opkomende macht wiens belangen meer op één lijn liggen met het Westen dan met China en zijn feitelijke bondgenoten (Rusland, Iran, Noord-Korea en Pakistan). Bovendien is India formeel lid van de Quadrilaterale Veiligheidsdialoog (de Quad) met de VS, Japan en Australië, die expliciet tot doel heeft China af te schrikken. Japan en India onderhouden van oudsher vriendschappelijke betrekkingen en hebben een gedeelde geschiedenis van vijandelijke relaties met China.
Japan nodigde ook Indonesië, Zuid-Korea (waarmee het een diplomatieke dooi nastreeft, gedreven door gemeenschappelijke zorgen over China), Brazilië (een andere belangrijke zuidelijke mogendheid) en de Oekraïense president Volodymyr Zelensky uit voor de G7. In alle gevallen was de boodschap duidelijk: de Chinees-Russische vriendschap “zonder grenzen” heeft ernstige gevolgen voor hoe andere machten China zien.
In het laatste communiqué legde de G7 uitvoerig uit hoe ze China de komende jaren zullen confronteren en afschrikken. De G7 hekelde de Chinese “economische dwang” en het expansionisme in de Oost- en Zuid-Chinese Zee, benadrukte het belang van een Indo-Pacifisch partnerschap en gaf een duidelijke waarschuwing aan China om Taiwan niet aan te vallen of binnen te vallen.
Bij het nemen van stappen om hun relaties met China “minder risicovol” te maken, hebben de westerse leiders gekozen voor een taalgebruik dat slechts iets minder agressief is dan “ontkoppeling”. Maar niet alleen het diplomatieke taalgebruik is veranderd. Volgens het communiqué zullen de westerse beheersingsinspanningen gepaard gaan met grote investeringen in schone energie en infrastructuur in het Zuiden, om te voorkomen dat belangrijke middenmachten in China’s invloedssfeer worden getrokken door zijn Belt and Road Initiative.
Ondertussen blijft de Westers-Chinese technische en economische oorlog escaleren. Japan legde onlangs beperkingen op aan de export van halfgeleiders naar China die niet minder draconisch zijn dan die van de VS, en de regering Biden heeft sindsdien Taiwan en Zuid-Korea onder druk gezet om dit voorbeeld te volgen. In reactie hierop heeft China halfgeleiders van de in de VS gevestigde chipfabrikant Micron verboden en is het begonnen met het beperken van de export van een aantal kritieke metalen waarop het land een bijna-monopolie heeft in de productie en raffinage.
Ook de Amerikaanse chipmaker Nvidia – die snel een grootmacht aan het worden is door de stijgende vraag naar zijn geavanceerde chips voor AI-toepassingen – krijgt te maken met nieuwe beperkingen bij de verkoop aan China. Amerikaanse beleidsmakers hebben duidelijk gemaakt dat ze van plan zijn China minstens een generatie achter zich te houden in de race om AI-supermacht. Daartoe introduceerde de Amerikaanse CHIPS and Science Act van 2022 enorme stimulansen om de chipproductie te verplaatsen.
Het risico is nu dat China gebruik zal maken van zijn dominante rol in de productie en raffinage van zeldzame aardmetalen, die belangrijke inputs zijn in de groene transitie. China heeft zijn export van elektrische voertuigen sinds 2017 al met ongeveer 700% in waarde verhoogd, en het begint commerciële vliegtuigen in te zetten die uiteindelijk zouden kunnen concurreren met Boeing en Airbus. Dus terwijl de G7 China wil afschrikken zonder de koude oorlog te laten escaleren, suggereert de reactie van Peking dat dit niet is gelukt.
Natuurlijk willen de Chinezen graag vergeten dat hun eigen agressieve beleid heeft bijgedragen aan de situatie. In interviews ter gelegenheid van zijn 100e verjaardag in mei waarschuwde Henry Kissinger – de architect van Amerika’s “opening naar China” in 1972 – dat tenzij de twee landen een nieuwe strategische verstandhouding vinden, ze op ramkoers zullen blijven liggen die zou kunnen eindigen in een regelrechte oorlog. Hoe dieper de bevriezing, hoe groter het risico op een gewelddadige breuk en militaire vijandelijkheden dit decennium.
Zelfs zonder een echte oorlog tussen de VS en China zal een koudere oorlog meer fragmentatie van de wereldeconomie betekenen, meer balkanisering van wereldwijde toeleveringsketens, meer ontkoppeling of ontkoppeling van risico’s en meer beperkingen op grensoverschrijdende stromen van goederen, diensten, kapitaal, mensen, gegevens en kennis. Neoliberale vrijhandel is uit; industriebeleid, “thuislandeconomie”, subsidies en veilige handel zijn in, nu de wereld steeds meer verdeeld raakt in twee economische, monetaire, financiële, valuta-, handels-, investerings- en technologische domeinen.
De andere olifanten in de kamer
Tegelijkertijd zullen de kosten van klimaatverandering snel blijven toenemen. Wetenschappers verwachten nu dat de gemiddelde temperatuur wereldwijd in de komende vijf jaar 1,5° Celsius boven het pre-industriële niveau zal uitkomen – de doelstelling van het klimaatakkoord van Parijs. Om de temperatuurstijging binnen de perken te houden, moet de uitstoot van broeikasgassen tegen 2030 gehalveerd zijn – wat in principe onmogelijk is. Zelfs als alle toezeggingen die zijn gedaan tijdens COP26 in Glasgow en COP27 in Sharm El-Sheikh zouden worden nagekomen – een zeer grote als – zou de temperatuur tegen het einde van de eeuw nog steeds 2,4°C boven het pre-industriële niveau uitkomen. Bij gebrek aan echte actie zijn greenwashing, greenwishing en greenflation welig gaan tieren.
Het goede nieuws is dat er veel technologische opties zijn die de decarbonisatie kunnen versnellen en ons kunnen helpen om netto nul emissies te bereiken met een beperkte impact op de economische groei: hernieuwbare energie, koolstofafvang en -opslag, schone en groene waterstof en kernfusie. Het slechte nieuws is dat kernfusie nog lang niet gecommercialiseerd is en dat veel van de andere opties duur blijven in vergelijking met fossiele brandstoffen. De manier waarop de mensheid omgaat met klimaatverandering komt neer op een slow-motion – maar versnellende – treinramp.
En wat het nog erger maakt, armere opkomende markten en ontwikkelingslanden hebben te maken met slechte economische vooruitzichten. Na een zwak herstel van de COVID-19 pandemie, werden ze het hardst getroffen door de hogere voedsel- en energieprijzen na de Russische invasie in Oekraïne. De hogere inflatie heeft de reële inkomens uitgehold en hun munten zijn verzwakt ten opzichte van de dollar. Dat, in combinatie met hogere rentetarieven, heeft ertoe geleid dat veel landen met onhoudbare schulden zitten. Het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank schatten dat ongeveer 60% van de arme landen en 25% van de opkomende markten hun schulden niet kunnen afbetalen en zullen moeten herstructureren.
Tegen deze achtergrond kunnen toenemende armoede, klimaatverandering, ongelijkheid en sociale onrust gemakkelijk leiden tot binnenlandse politieke instabiliteit of zelfs mislukte staten, wat massale migratie veroorzaakt en de trend naar economisch populisme aanwakkert. Het grootste deel van Latijns-Amerika wordt nu geregeerd door linkse populisten, terwijl extreemrechts autoritair populisme in opkomst is in andere delen van de wereld.
In de VS is Donald Trump de duidelijke favoriet om de nominatie van de Republikeinse Partij voor de presidentsverkiezingen van volgend jaar te winnen en zou hij wel eens het Witte Huis kunnen heroveren. In het Verenigd Koninkrijk blijft de demagogische Boris Johnson erg populair. In Italië is een partij met fascistische wortels aan de macht en in Frankrijk blijft de extreemrechtse Marine Le Pen de feitelijke oppositieleider. In Turkije gaat de onlangs herkozen president Recep Tayyip Erdoğan door met het consolideren van het autocratische bewind. Tot de Hamas-aanval werd Israël geregeerd door de meest rechtse coalitie in zijn geschiedenis. En natuurlijk hebben de Russische president Vladimir Poetin en Xi een nieuwe autoritaire as gevormd.
Tot slot is AI in het jaar sinds Megathreats verscheen een nog groter onderwerp geworden, dankzij de publieke release van generatieve AI-platforms zoals ChatGPT. Ik had oorspronkelijk voorspeld dat dieplerende architecturen (“transformatienetwerken”) een revolutie teweeg zouden brengen in AI, en dat lijkt inderdaad het geval te zijn. De potentiële voordelen – en valkuilen – van generatieve AI zijn groot en ze worden steeds duidelijker. Aan de positieve kant zou de productiviteitsgroei sterk kunnen toenemen, waardoor de economische taart enorm wordt vergroot; maar net als bij de eerste digitale revolutie en het ontstaan van het internet en zijn toepassingen, zal het tijd kosten voordat dergelijke voordelen zichtbaar worden en op schaal komen.
De risico’s van AI worden ook duidelijk. Velen maken zich zorgen over permanente technologische werkloosheid – niet alleen onder laaggeschoolde arbeiders, maar ook in creatieve beroepen. In een extreem scenario zou de economie over twintig jaar met 10% per jaar kunnen groeien, maar met een werkloosheid van 80%. Een daarmee samenhangend risico is dus dat AI de zoveelste winnaarsindustrie wordt die de inkomens- en vermogensongelijkheid opvoert.
AI zal ook een vergelijkbaar effect hebben op desinformatie, onder andere via “deep fake” video’s, en verschillende vormen van cyberoorlog, vooral rond verkiezingen. En natuurlijk is er het kleine maar verschrikkelijke risico dat vooruitgang in AI zal leiden tot AGI (kunstmatige algemene intelligentie) en de veroudering van de menselijke soort.
Het debat over de vraag of techbedrijven strenger gereguleerd moeten worden – of zelfs opgesplitst – wordt steeds intensiever. Maar het voor de hand liggende tegenargument is dat Amerika Big Tech en AI-firma’s nodig heeft om zijn dominantie over China, dat er alles aan doet om een militaire supermacht te worden, veilig te stellen.
Gelukkig, als AI een wereld met 10% jaarlijkse groei inluidt, zou een OBI of aanzienlijk meer inkomensherverdeling wel eens mogelijk kunnen zijn. Bovendien zou AI ons ook kunnen helpen om andere megadreigingen aan te pakken, zoals klimaatverandering en toekomstige pandemieën. Hoewel geen van deze positieve resultaten vanzelfsprekend is, gezien de macht en invloed van elites, zijn verdelingsproblemen altijd gemakkelijker aan te pakken in een omgeving met hoge groei dan in een omgeving met lage groei.
Hoewel stagflatoire krachten op de groei zullen wegen en megadreigingen op de middellange termijn zullen verergeren, kan de toekomst rooskleurig zijn als we een dystopisch scenario kunnen afwenden waarin megadreigingen elkaar destructief voeden. Onze eerste prioriteit zal zijn om de komende decennia van instabiliteit en chaos te overleven.
Nouriel Roubini is emeritus hoogleraar economie aan de New York University’s Stern School of Business en hoofdeconoom en medeoprichter van Atlas Capital Team. De paperbackeditie van zijn boek Megathreats: Ten Dangerous Trends That Imperil Our Future, and How to Survive Them (Little, Brown and Company, 2022) is deze maand verschenen.
©Project Syndicate, 2023.
www.project-syndicate.org