Nadat het Russische leger Oekraïne binnenviel, kwam donderdag het nieuws binnen dat Russische troepen de kerncentrale van Tsjernobyl probeerden over te nemen. Ondertussen zijn ze daar ook effectief in geslaagd. Maar waarom waren de Russen zo geïnteresseerd in de oude kerncentrale – die sinds 2000 niet meer actief is – en wat is de huidige situatie ter plekke?

“Onze troepen offeren hun leven op om een herhaling van de ramp uit 1986 te vermijden.” Met die sterke woorden maakte de Oekraïense president Volodimir Zelenski donderdagnamiddag bekend dat er rond de kerncentrale van Tsjernobyl, waar de reactoren al meer dan twintig jaar stil liggen, confrontaties waren met het Russische leger. 

Enkele uren later, op donderdagavond, liet de Oekraïense overheid weten dat de Russen de volledige controle hebben genomen over de site. Naar aanleiding van het nieuws, lieten verschillende Oekraïense bestuurders weten dat het personeel die de centrale bemant “gegijzeld worden”.

Het Witte Huis beschouwt die informatie als “geloofwaardig” en schat de situatie in als “illegaal en gevaarlijk”. Een gijzeling van het personeel “die de dagelijkse werking van het burgerpersoneel verstoort dat nodig is om het nucleaire afval op de site veilig te verwerken, is inderdaad zeer alarmerend en zorgwekkend”, zei Jen Psaki, de woordvoerder van het Witte Huis. “We veroordelen de bezetting en roepen op tot een onmiddellijke vrijlating van het gegijzelde personeel”, liet ze weten. 

Wat is er precies aan het gebeuren?

Igor Konashenkov, de woordvoerder van het Russische ministerie van Defensie, had het vrijdag niet over een “gijzeling”, maar bevestigde dat het personeel van de kerncentrale zich nog steeds op de site bevindt. Ze onderhouden de installaties “zoals gewoonlijk”, legde Konashenkov uit volgens het Russische staatspersagentschap TASS.

“Op 24 februari hebben Russische parachutisten de controle genomen over het gebied rondom de kerncentrale van Tsjernobyl. Daar hebben ze een akkoord gesloten met het Oekraïense bataljon dat de centrale bewaakte, om zo de veiligheid van de reactoren en het nucleaire puin rond de site te waarborgen”, zegt de woordvoerder.

“De gezamenlijke maatregelen van de Russische parachutisten en het Oekraïense bataljon, garanderen dat nationalistische groeperingen of andere terreurbewegingen niet van de actuele situatie misbruik kunnen maken om een nucleaire provocatie uit te lokken.”

Los van de mogelijke gijzeling, vreest de Oekraïense overheid dat het nucleaire afval op de site slecht beheerd zal worden de komende dagen. Sinds de ontploffing van de vierde reactor van de centrale in 1986, werd een “sarcofaag” gebouwd die de reactor bedekt en zo de omgeving moet beschermen van radioactieve straling. 

Sindsdien heeft de sarcofaag heel wat aftakeling moeten doorstaan, wat tot verschillende stralingslekken heeft geleid. De sarcofaag werd in 2016 nog eens omhuld door een gigantische stalen boog, die het mogelijk moet maken om de centrale volledig te ontmantelen. Ongeacht of het nu de Russen of de Oekraïners zijn die de kerncentrale beheren, blijft een goed beheer van de installaties op de site van cruciaal belang. 

Wat zijn de risico’s?

“In 1986 was de wereld getuige van de grootste technologische ramp ooit in Tsjernobyl”, tweette de Oekraïense minister van Buitenlandse Zaken donderdag. “Als Rusland op oorlog uit is, kan die ramp zich herhalen in 2022.”

In werkelijkheid zou het risico voor de regio rond Tsjernobyl zelf niet zo enorm groot zijn. Rond de site is een verboden zone afgebakend die bijna zo groot is als Luxemburg. “Het spreekt voor zich dat een ongeluk in Tsjernobyl een ramp zou betekenen, maar precies omwille van die gigantische afgebakende zone, zullen waarschijnlijk niet veel Oekraïners er de lasten van ondervinden”, zegt James Acton, van de denktank Carnegie Endowment for International Peace tegen persbureau Reuters.

Het Oekraïense nucleaire agentschap zei vrijdag dat ze een stijging van het stralingsniveau op de site registreerde, maar de minister van Binnenlandse Zaken verduidelijkte dat de situatie nog steeds niet “kritiek” is. Rusland ontkent dat er van een stijging sprake zou zijn en zegt dat de niveaus normaal zijn. Het Internationaal Atoomenergieagentschap (IAEA) zegt dat er weinig informatie bekend is over de toestand van de installaties. Daarom is het volgens hen onmogelijk om te zeggen of de centrale veilig beheerd wordt. 

Volgens Acton vormen de vier operationele Oekraïense kerncentrales – die allen aan het einde van hun levensduur zijn – veel grotere gevaren dan de oude centrale van Tsjernobyl. Zij liggen namelijk niet in zo’n beveiligde zone en bevatten een pak meer radioactieve splijtstof. De actieve centrales bevinden zich in Varash (noord-westen), Netichyn (westen), Youjnooukraïnsk (zuiden) en Enerhodar (zuid-oosten).

In een verklaring laat het IAEA weten dat ze “de situatie met grote bezorgdheid op de voet volgen.” Daarom hebben ze opgeroepen tot “een maximale terughoudendheid om zo elke actie te vermijden die de nucleaire centrales in het land in gevaar kan brengen.” Tot nu toe zijn nog geen gevechten of bombardementen in de omgeving gemeld.

Waarom is Tsjernobyl zo belangrijk?

We kunnen ons afvragen waarom de Russische troepen dan vanaf de eerste dag van de invasie vochten om een inactieve centrale over te nemen, die omringd is door kilometers van radioactieve grond.

Het antwoord is vooral geografisch. De centrale ligt vlak bij de Wit-Russische grens, en vormt een onmisbare halte op de weg richting Kiev. Jack Keane, voormalig stafchef van het Amerikaanse leger zeg dat Tsjernobyl “geen militaire betekenis heeft”. Maar de centrale bevindt zich wel op de kortste baan tussen Wit-Rusland en de Oekraïense hoofdstad. Daar heeft het Russische leger vooral zijn zinnen op gezet, om zo president Zelenski en zijn entourage aan de kant te kunnen schuiven. 

Uiteraard is er ook de symbolische waarde. Door de plaats van de meest dramatische kernramp ter wereld over te nemen stuurt Rusland een sterk signaal uit naar de buitenwereld.

Ten slotte rest er nog een laatste verklaring: in Tsjernobyl is nog steeds een elektrisch onderstation aanwezig. Dat kan van groot strategisch belang zijn voor de Russen.

(lp/evb)