Het Concertgebouw Brugge wil tijdens het seizoen 20-21 de hokjes slopen tussen cultuur en natuur, tussen kunst en wetenschap. ‘Met ons seizoensthema ‘Voor het leven’ gaan we creatief en geëngageerd aan de slag met het biodiversiteitsvraagstuk’, zegt artistiek directeur Jeroen Vanacker. Het thema staat haaks op wat er vandaag in de natuur gebeurt, waar het grote uitsterven aan de gang is. ‘Kunst kan de harten ontwapenen, kan mensen laten meevoelen en het verantwoordelijkheidsgevoel doen toenemen.’

‘De natuur is voor veel kunstenaars een muze’, zegt Jeroen Vanacker. ‘Maar vandaag mag het meer zijn dan dat. Er is een zekere urgentie, we voelen dat we op een kantelpunt zitten. Schoonheid blijft belangrijk, maar onze planeet bewaren is evenzeer aan de orde. Vandaar ook de dubbele bodem in ons seizoensthema ‘Voor het leven’: is het er wel voor eeuwig, op de manier zoals we nu omgaan met de natuur? Let wel, we brengen een oplossingsgerichte boodschap. Defaitisme werkt verlammend, engagement helpt.’

Een seizoensprogramma rond biodiversiteit. Waar kwam het idee vandaan?

‘Het Concertgebouw werkt al meer dan tien jaar met een seizoensdramaturgie, een verhaal dat het programma verbindt en het publiek meevoert. Sinds enkele jaren worden die thema’s steeds meer buiten de kunst gezocht, in de maatschappelijke actualiteit. De tijd van l’art pour l’art is voorbij, we staan met beide voeten in het hier-en-nu. Het afgelopen seizoen draaide rond identiteit onder de noemer ‘Ik ben weer velen’. Na een seizoen rond de mens willen we nu contrasteren met een seizoen rond andere levensvormen.’

‘Die keuze is bovendien geïnspireerd op de actualiteit van de geplande VN-conferentie in het Chinese Kunming dit najaar, om de doelstellingen tot 2030 te bepalen. Het coronavirus zorgde er echter voor dat deze biodiversiteitstop uitgesteld werd. In tegenstelling tot cultuurhuizen die haast uitsluitend met nieuwe creaties werken (theater, popmuziek, hedendaagse dans …), bestaat een groot deel van het programma van het Concertgebouw uit een eeuwenoud repertoire, kunst uit een periode waar vaak heel anders over bepaalde thema’s nagedacht werd, kunst die in het algemeen ook minder geëngageerd was dan nu.’

Het streven naar waarheid is heel belangrijk bij kunst. Schoonheid is niet genoeg, kunst moet vragen stellen, kritisch kijken naar de werkelijkheid

‘Een thema uitwerken betekent in ons geval dus ook: aandacht schenken aan hoe er vroeger door kunstenaars omgegaan werd met het onderwerp. Stilstaan bij biodiversiteit valt dus uiteen in twee richtingen: enerzijds is er de fascinatie en liefde voor de levensvormen in de natuur zoals we die terugvinden in prachtige composities uit het verleden, van de vogels in de renaissancepolyfonie van Clément Janequin tot Mahlers ode aan de schepping in zijn derde symfonie. En anderzijds is er de kritiek op het antropoceen (een nieuw tijdperk waarin wij, mensen, het klimaat en de atmosfeer van de aarde veranderen, red.) door de scheppende kunstenaars van vandaag: klankkunstenaars die stilstaan bij de vervuiling en opwarming van onze zeeën, dichters en componisten die de uitgestorven diersoorten bewenen …’

Wilt u de toeschouwers een geweten schoppen?

‘Ik wil met het Concertgebouw zeker bijdragen aan voortschrijdend inzicht, aan bewustwording rondom de uitdagingen van vandaag. Het is belangrijk om iedereen mee te krijgen, en dan is een positieve en oplossingsgerichte aanpak – zonder te veroordelen – cruciaal. Het helpt om zelf het goede voorbeeld te geven, ons publiek te inspireren. Ons interne ecoteam bijvoorbeeld heeft al een mooi trackrecord en bereidt de volgende ambities rond biodiversiteit in het kader van een ISO-norm voor. Zo installeerden we vorig jaar nestkasten voor gierzwaluwen en organiseren we een fundraising voor het bijenplan van de stad Brugge.’

Waarom hebben mensen cultuurhuizen nodig om zich ervan bewust te worden dat we onze planeet in snel tempo om zeep helpen?

‘Wetenschappers zijn onmisbaar om ons te wijzen op de gevaren, om voorspellingen te doen en oplossingen aan te reiken, maar als een gedragswijziging door de bevolking nodig is, dan volstaan facts and figures niet, zo blijkt. Zeker niet als die ten prooi vallen aan fake news. Zelfs filosoof Etienne Vermeersch kwam op het einde van zijn leven op voor empathie als essentieel complement voor rationaliteit en logica. Kunst kan de harten ontwapenen, kan mensen laten meevoelen en het verantwoordelijkheidsgevoel doen toenemen. In de woorden van onze eerdere seizoensdenker Alicja Gescinska: muziek (en bij uitbreiding kunst) is een oefening in menselijkheid.’

‘Ik ben er dan ook van overtuigd dat als componist Olivier Messiaen in zijn Catalogue d’oiseaux uren muziek wijdt aan de diversiteit in het gevederde dierenrijk, de empathie voor deze levende wezens en de fascinatie voor de diversiteit onder levensvormen bij het publiek aangewakkerd worden. Of als dichter Frederik Lucien De Laere in de huid kruipt van uitgestorven dieren en de Amerikaanse componiste Gabriela Smith een requiem schrijft voor de verdwenen soorten, wordt het publiek plots rechtstreeks en persoonlijk aangegrepen door het verlies.’

‘Kunstenaars voelen vaak sterk aan welke richting het uit moet en kunnen met hun creativiteit ook deel van de oplossing zijn.’

De wetenschappelijke bewijzen voor klimaatverandering zijn er al lang, de cijfers ook. Waarom denkt u dat veel mensen en regeringsleiders die blijven minimaliseren en negeren?

‘Ik zie daarvoor een paar redenen: enerzijds is de waarheid ongemakkelijk, de gevraagde inspanningen zijn oncomfortabel, zetten vrijheden op het spel. Denk aan het vliegen of het waterverbruik. Er zijn ook sociale factoren, niet iedereen kan zich bepaalde duurzamere, duurdere oplossingen permitteren, zoals biovoeding of zonnepanelen.’

‘Anderzijds is er sprake van een tanend geloof in de waarheid, die wordt overruled door meningen. Deze evolutie naar een soort eliminatie van elites beschrijft Alessandro Baricco in zijn jongste boek The Game. Algoritmes in zoekmachines op internet brengen de surfer niet naar het beste resultaat, maar naar het populairste resultaat. Ratings op websites gaan uit van de macht van het getal, van meningen in plaats van kennis. Dat speelt de wetenschap parten. Het wordt steeds belangrijker dat wetenschappers ook inzetten op de popularisering van hun onderzoek.’

‘Gelukkig is die evolutie ook bezig, ik zie veel wetenschappers die uitstekend onderzoek verrichten én erg goed kunnen communiceren naar een breed publiek. Twee jaar geleden was kosmoloog Thomas Hertog onze seizoensdenker. Hij zorgde voor een uniek perspectief op onze planeet en vergroot met dergelijke publieke optredens ook het draagvlak voor investeringen in wetenschap.’

Hoe kan de cultuursector in dit debat een rol spelen?

‘Het streven naar waarheid is heel belangrijk bij kunst. Schoonheid is niet genoeg, kunst moet vragen stellen, kritisch kijken naar de werkelijkheid. Die kritische geest kunnen kunstenaars hun publiek bijbrengen. Ze kunnen mensen aan het denken zetten. Een seizoen rond biodiversiteit lanceren is als een campagne voor natuurbehoud. Het Concertgebouw geeft daarmee een belangrijk signaal: even stilstaan bij de problematiek en ons afvragen wat we hiervoor kunnen betekenen.’

In een wereld van klimaatverandering en rondwarende virussen zijn veel mensen bang voor de toekomst. Terecht? Voelt u dat ook zo aan?

‘Ik denk dat de angst terecht is. Hopelijk is het een drijfveer voor actie. De draagkracht en gezondheid van onze planeet zouden onze prioriteit moeten zijn. Als je ziet hoe machteloos we bleken bij de uitbraak van corona, hoe onze maatschappij stilstond, dan kun je je inbeelden wat voor een crisis de opwarming van de aarde nog kan veroorzaken. Het doembeeld van de klimaatvluchtelingen, daar wil je je nageslacht toch voor behoeden. Toch is de hoop nog erg levendig, het geloof dat een gedragsverandering op korte termijn nog mogelijk is en dat de combinatie van wetenschap en technologie de schade kan beperken. Met ons programma rond biodiversiteit is hoop én urgentie verspreiden ons doel.’

Waarom kozen jullie voor bioloog Hans Van Dyck om ‘seizoensdenker’ te zijn?

‘Een seizoensdenker voedt een seizoensthema met inzichten, via teksten, lezingen, keynotes … We zoeken altijd een inspirerend denker die goed communiceert, zowel schriftelijk als mondeling. Bij de biologen bots je dan al snel op Hans Van Dyck. Bovendien laten we de seizoensdenker samenwerken met kunstenaars, wat een bijzondere openheid vraagt. Met een broer als acteur Tom Van Dyck was ook dat aspect voor Hans een evidentie. Hij maakt er bovendien een punt van om zijn kennis en vaardigheden in te zetten om mensen te overtuigen van een holistische visie, waarbij mens, dier en plant deel uitmaken van één ecosysteem, zonder hiërarchie. Dat resoneert met hoe er door kunstenaars gedacht wordt over de samenleving van de toekomst.’

Bent u zelf een ‘groene jongen’?

‘Ik voldoe wellicht niet aan het clichébeeld van de groene jongen, maar het voortschrijdend inzicht rond duurzaamheid en de toepassing ervan op mijn persoonlijke leven zijn de afgelopen jaren wel sterk gegroeid. De fascinatie voor het veelvormige leven is er bovendien altijd geweest, het is een onuitputtelijke inspiratiebron.’

Wat voor wereld moeten we volgens u aan onze kinderen en kleinkinderen nalaten?

‘Een wereld waarin het geloof in de wetenschap hersteld is, het respect voor de natuur gegroeid is – net als de menselijke bescheidenheid – en een solidaire coalitie in de wereld die een hoopvol plan uitgerold heeft. Een plan dat enthousiasmeert, perspectief biedt en niemand links laat liggen.’

Waarom grijpt de politiek niet meer in op dit thema? Wat is uw boodschap voor politici in België en wereldwijd?

‘Ik denk dat het voorbeeld van de GEES (de Groep van Experts belast met de Exit-Strategie die een exitplan uit de lockdown ontwerpt, red.) inspirerend kan zijn, al moet de vertegenwoordiging dan nog veel breder. Maar het is inspirerend dat de politiek zich laat leiden of minstens inspireren door een groep wetenschappers, aangevuld met vertegenwoordigers uit diverse sectoren. Langetermijnperspectief koppelen aan kortetermijndaadkracht. Bij een crisis als die rond biodiversiteit is de wisselwerking tussen het lokale en het globale uiteraard van groot belang.’

Jeroen Vanackere (39)

Hij studeerde musicologie (KU Leuven) en cultuur- management (Hogeschool Gent). Hij is sinds 2003 verbonden aan het Concertgebouw Brugge, eerst als programmator, en sinds 2008 als artistiek directeur. Daarnaast is hij bestuurder bij Ictus Ensemble en Orpheus Instituut (artistiek onderzoek) en lid van adviesraden en beoordelingscommissies.