De regio is belangrijk voor de gasexport van Rusland naar Europa. Zo stroomt Russisch gas niet enkel door de Nord Stream-pijplijnen door de Oostzee naar Duitsland, maar ook de bodems van Wit-Rusland en Oekraïne zijn verweven van pijplijnen. En laat het nu juist hier zo heet worden tussen Rusland en het westerse blok.

Een redenering die logisch lijkt, is dat Russisch president Vladimir Poetin, als het tot een conflict komt met het Westen, de pijplijnen gewoon dichtgooit en Europa zonder gasvoorziening zet. Maar die keuze zou wel eens vooral Rusland zelf kunnen benadelen.

Eerst de feiten: Rusland is één van de belangrijkste, zo niet dé belangrijkste handelspartner van de EU op vlak van energie. In 2019 was 27 procent van alle geïmporteerde olie en maar liefst 41 procent van het geïmporteerde gas afkomstig van Rusland.

Zal Poetin het gas wel afsluiten?

Het antwoord op die vraag is uiteraard moeilijk te geven, maar gas afsluiten is niet zo simpel als het lijkt. Het is nog niet vaak gebeurd dat de gastoevoer effectief werd platgelegd, zelfs niet tijdens de Koude Oorlog. In 2009 gebeurde het wel, toen Rusland en Oekraïne een conflict voerden over de kosten van een grote lading gasimport. Rusland draaide eerst de gaskraan naar Oekraïne toe, een week later ook de pijplijnen die door Oekraïne liepen: 13 dagen lang zat een deel van Europa zonder gas.

Toch is een volledige handelsstop van gas naar Europa niet langer ondenkbaar. Rusland is vandaag namelijk financieel sterker dan het vroeger was, waardoor het zelf het verlies aan inkomsten uit gas kan tegemoet komen.

Jaime Concha van denktank Energy Intelligence berekende dat verlies aan inkomsten voor voor het Russische staatsgasbedrijf Gazprom: door een volledig exportstop naar Europa zou het bedrijf dagelijks tussen de 203 en 228 miljoen dollar aan inkomsten mislopen. Als die stop drie maanden wordt aangehouden (vanaf de lente vermindert de energie-uitvoer sowieso), verliest Gazprom dus 60 miljard dollar, sancties en schadevergoedingen voor contractbreuk niet meegerekend.

De Russische centrale bank is echter voorzien op zo’n zaken: er zit naar schatting 600 miljard dollar in kas, dat kan ingezet worden om de onmiddellijke verliezen te dichten.

Rusland kan zelfs nog profijt halen uit een tijdelijke stop op export: het gekibbel over Oekraïne doet olie- en gasprijzen nu al stijgen, alleen maar omdat er een oorlog, en mogelijke exportstop zou kunnen komen. De Amerikaanse bank JPMorgan Chase berekende dat de hogere prijzen Gazprom dit jaar 90 miljard dollar aan omzet kan opleveren, waar het in 2019 maar 20 miljard opstreek.

Kan Europa dit aan?

Rest echter nog steeds de vraag of Europa het aankan om zonder Russisch gas te vallen.

• Scenario 1. Als Rusland beslist om enkel de pijplijnen door Oekraïne af te sluiten, moet dat wel lukken. Gazprom zelf gebruikt de pijplijnen daar sowieso al minder voor transport, en bouwt steeds meer af. De analisten van Citi geven aan dat het gebruik in 2021 al maar de helft was van 2020, en een kwart van 2019.
• Scenario 2. Als Rusland alle pijplijnen naar Europa toedraait, ziet de situatie er grimmiger uit. Enkele landen, zoals Oostenrijk, Slovenië en de noordelijke delen van Italië, zullen op korte termijn in moeilijkheden geraken, aangezien deze regio’s zeer afhankelijk zijn van Russisch gas. Ook Duitsland lijkt kwetsbaar: nu het bijna alle kerncentrales heeft gesloten en ook sneller af wil van het vervuilende steenkool, is het land meer aangewezen om import van gas. Gas is verantwoordelijk voor iets meer dan een kwart van de Duitse energieconsumptie, meer dan de helft daarvan komt uit Rusland.

Hoewel bovenstaande landen een energietekort zullen kennen, kan dit snel worden opgevangen. Daarvoor kijkt men naar Amerikaanse LNG-tankers. Die kunnen worden ingezet om snelle tekorten weg te werken, maar lijken meer een politiek middel dan een echte oplossing. Buiten Rusland is er weinig productiecapaciteit, en de Verenigde Staten zitten ook aan hun export-plafond.

De echte oplossing voor een mogelijk gastekort ligt binnen Europa zelf. Zo is het Europees netwerk van energievoorzieningen veel beter uitgebouwd dan in 2009, waardoor ook schaarsbevolkte gebieden gemakkelijk van energie kunnen worden voorzien. Daarnaast zet Europa zelf ook hard in op LNG-productie en -opslag, waardoor de regio in theorie twee derde van alle Russische import kan vervangen door eigen LNG. Aangevuld met Amerikaanse en Aziatische LNG-tankers kan het mogelijk energietekort dus opgevangen worden.

Portemonnee

Een gascrisis gaan we dus niet meteen merken aan een haperende verwarming, maar wel in de portemonnee. De energiekosten swingen nu al de pan uit, als daar nog een conflict in Oost-Europa en het afsluiten van Russisch gas bijkomt, is Europa wel echt de (financiële) klos.

JPMorgan Chase berekende dat, zelfs zonder een gasstop van Rusland, de Europa dit jaar één biljoen dollar aan energie zal uitgeven, meer dan het dubbele van in 2019. Als het dan ook nog alle gasreserves opgebruikt en deze doorheen de rest van het jaar terug moet opbouwen, om de volgende winter te overleven, zullen die kosten blijven stijgen.

Relaties op lange termijn

Op langere termijn lijkt echter Rusland een nog zwaardere prijs te betalen, als, na een mogelijk militair conflict, Gazprom geen Europese deals meer vastkrijgt. De Russische president heeft in het recente verleden meermaals gepleit voor meer langetermijncontracten tussen de Europese landen en Gazprom. Dat is goed voor beide partijen, is zijn redenering.

Hoewel Rusland op korte termijn de gevolgen van een volledige handelsstop van gas naar Europa zou kunnen dragen, is dat op langere termijn minder vanzelfsprekend. Poetin heeft er dus ook belang om de relaties met de EU niet volledig te verbreken en zal wel twee keer nadenken voor hij Europa zonder gas zet.

(evb)