Sinds de laatste maanden is er meer en meer sprake over een mogelijke Russische invasie van Oekraïne, als gevolg van de Russische troepenopbouw aan de wederzijdse grens. Daarbij beschuldigen de VS Rusland er van zeer actief te zijn op sociale media, om Oekraïne zo van binnenuit te destabiliseren. Volgens de Oekraïense president Volodymyr Zelensky zou er zelfs een complot ontdekt zijn om een staatsgreep te plegen, waarbij ook Russen zouden zijn betrokken.

Ongeveer 30 procent van de Oekraïners heeft Russisch als moedertaal. Los van het feit dat Oekraïne ook deel uitmaakte van de Sovjetunie, leidt dit tot bijzondere Russische belangstelling voor het land. Beide landen hebben veel gemeen, waarvan corruptie helaas één gemeenschappelijk element is. In 2017 was Oekraïne het meest corrupte land van Europa, na Rusland, volgens de Corruption Perceptions Index (CPI) van Transparency International. 

Zelensky

In mei 2019 werd Volodymyr Zelensky, een Oekraïense komiek, verkozen tot president van Oekraïne. Sinds zijn aantreden heeft hij een aantal hervormingen doorgevoerd die bedoeld zijn om corruptie te bestrijden. Een van de maatregelen was de benoeming van ex-president Micheil Saakasjvili van Georgië tot topadviseur, in 2020. Ondanks de controverses rond Saakasjvili heeft hij wel een grote staat van dienst op het gebied van hervormingen in Georgië, waar hij momenteel opgesloten zit nadat hij er was teruggekeerd. Saakasjvili slaagde erin corruptie in Georgië spectaculair terug te dringen, door eenvoudigweg de rol van de overheid in de economie te verminderen.

Grootschalige privatisering is ook wat Zelensky probeert te doen. Eind oktober ondertekende hij een wet waarmee een 20 jaar oude lijst van meer dan 1000 staatsbedrijven die niet geprivatiseerd mochten worden, wordt afgeschaft. Afgezien van de voordelen voor de begroting, en ondanks het soms lastige proces om ervoor te zorgen dat privatisering op een eerlijke manier gebeurt, vermindert dit de kans op corruptie drastisch. Vooral gezien het feit dat particuliere investeerders doorgaans meer zorg dragen voor hun activa dan overheidsbureaucraten. Dat is althans wat de ervaring in Georgië heeft uitgewezen. Daarbij bepaalde Zelensky ook dat oligarchen niet mogen deelnemen aan de privatisering van grote bedrijven. Dit in het kader van de “deoligarchisering”, een proces gestart door de voorganger van Zelensky, maar waar nooit veel van terechtkwam.

“Rusland B”

Rusland ziet Oekraïne in feite als “Rusland B”. Daar valt wel iets voor te zeggen, gezien de vele culturele gelijkenissen. Juist daarom echter zou een hervormd Oekraïne wel eens de gevaarlijkste ontwikkeling kunnen zijn die denkbaar is voor diegenen in Moskou die de zaken graag bij het oude willen houden. Gewone Russen zouden wel eens kritischer kunnen worden als ze zien dat hervormingen in Oekraïne mogelijk zijn. Misschien is dit ook een van de redenen voor de toegenomen Russische druk op Oekraïne. Het geeft in elk geval aan hoe de economische hervormingen van Zelensky – of de pogingen er toe – ook een belangrijke geostrategisch dimensie hebben.

Grootscheepse smokkel is bovendien één van de problemen waar Oekraïne mee kampt. Volgens Europol is het land de belangrijkste doorvoerhaven van illegale tabak in Europa. De invloed van de EU is in dit verband niet altijd positief. Zo keurde Oekraïne in 2017 een plan goed om de accijnzen tegen 2025 te verhogen tot het Europese niveau, wat leidde tot een verdubbeling er van in de afgelopen drie jaar. Dat ging echter gepaard met een vervijfdubbeling van de illegale Oekraïense tabaksmarkt in slechts vijf jaar.

Dat soort illegale smokkel– die wereldwijd tot een 40 tot 50 miljard dollar aan gederfde belastinginkomsten leidt – ondermijnt ook de volksgezondheid, gezien de bedenkelijke kwaliteit van de illegale producten, die echter goedkoper zijn. Ook financiert het de georganiseerde misdaad en soms zelfs terroristische activiteiten.

Vechten tegen de bierkaai

De ervaring van Oekraïne dat hogere taksen tot meer criminele activiteit leiden, lijkt de Europese Unie er niet van te weer houden om te pleiten voor het verhogen van accijnzen op tabak. Tegen 2023 wil de Europese Commissie bovendien ook zaken als vaping harder aanpakken, ook al helpen die mensen om te stoppen met roken.

De Oekraïense President zet zich ondertussen wel in om de grootschalige smokkel in te perken, en niet enkel via allerlei wetgeving die de straffen op smokkel aanscherpt, maar ook door het vermijden van al te hoge taksen. Zo gebruikte hij verleden jaar al zijn veto tegen wetgeving die de taksen op sigaretten dreigde te verhogen.

Het blijft echter vechten tegen de bierkaai. Eerder dit jaar werd een Oekraïense diplomaat gevat die samen met enkele andere ambtenaren 8.800 dozen met sigaretten over de grens met Polen probeerde te smokkelen. Bij grootscheepse smokkel met Chinese sigaretten was een goed geconnecteerde voormalige ambtenaar van de grensbescherming betrokken die nauwe banden heeft met President Zelensky. Op zijn minst zal het allemaal als goed nieuws ervaren worden in het Kremlin. Zolang het een zootje blijft in Oekraïne, hoeft het in Rusland ook niet zo nodig anders.

(jvdh)