De afgelopen 20 jaar leek Irak, in de loop van drie verschrikkelijke oorlogen aan het begin van de 21ste eeuw, terug te keren naar het jaar Nul, een cijfer dat in het Tweestromenland is uitgevonden. Die oorlogen hebben de hoofdstad Bagdad geruïneerd. Maar niet gebroken. Bagdad staat niet langer voor bloed, geweld en lijken op straat. Je kan er weer gewoon als toerist naar toe, een visum krijg je zonder problemen op de luchthaven van Bagdad. Het is de moeite, zo constateerde onze correspondent Marc Helsen. Hij schreef er deze vierdelige reeks over, die je hier exclusief kan lezen. Vandaag de vierde aflevering: De ruïnes van Babylon.

“Babylon de Grote. De moeder van alle hoeren en alle gruwelen van de aarde.” Of toch volgens het boek “Openbaringen” in de Bijbel. Iedereen die van avontuurlijk reizen houdt, moet daar naartoe. Toch?

Doctor Ahmad Salman, archeoloog en directeur van de site van Babylon ontvangt me op zijn bureau met zicht op de beroemde Ihstar-poort van Babylon uit de tijd van Nebuchadnezzar II (605-562 v.C.). Eerder had de stad al een grote bloeiperiode meegemaakt ten tijde van het Summerische Rijk onder Hammurabi (1792-1750 v.C.), de man die ons het eerste wetboek schonk. Maar onder Nebuchadnezzar II werd Babylon een wereldstad, zoals Rome tijdens het Romeinse rijk en New York vandaag.

De Ishtar-poort in Babylon is een drievierde kopie uit 2009 van de echte poort, die de Duitse archeologen in 1899 hebben opgegraven en steen voor steen mee namen naar Duitsland en die nu in het Pergamom-museum in Berlijn wordt bewaard. Ze is als showpeace bij de ingang gezet, want ze stond op een andere plaats, wat verderop binnen de muren, bij de aanvang van de fameuze ‘processieweg’ van Nieuw-Babylon ten tijde van de grote koning Nebuchadnezzar II. 

Eens je de nep-poort gepasseerd bent, ontvouwt zich een zicht op de heropgebouwde muren van Nieuw-Babylon, een klus die Saddam Hoessein liet uitvoeren.

“Dat was een criminele daad”, beklemtoont Ahmad Salman. “De nieuwe muren zorgen voor veel te veel druk op de oude fundamenten. Afbreken kan niet meer, dus we zullen ermee moeten leven.” Tijdens het interview met dr. Ahmad valt tweemaal het licht uit.

De enorme archeologische site ligt er verlaten bij, ik ben de enige bezoeker, wat je toch altijd het idee geeft dat je iets ontdekt. Babylon zou een publiekstrekker kunnen zijn, maar ten eerste is er de wankele veiligheidssituatie in Irak, en ten tweede ontbreekt sinds de oorlogen alle infrastructuur. Ik vraag dr. Salman naar zijn prioriteiten. 

“Waar zullen we beginnen?”, zucht hij. “Ten eerste moet er voor bezoekers een hotel en een restaurant komen. Dat brengt ook geld op dat we in de site kunnen steken. We moeten ook beginnen andere gebieden op te graven. Dat zal ongetwijfeld weer spectaculaire vondsten opleveren, want 90 procent van Babylon is nog niet opgegraven. Dat kan op zich weer meer bezoekers opleveren. En tenslotte zullen we wat we blootleggen moeten reconstrueren. Dit vergt een plan, in coördinatie met Unesco en de Iraakse overheid. Eén van de grote problemen bij de opgravingen is de hoge grondwaterstand onder de site, hier zo dicht bij de Eufraat-rivier.”

De Hangende Tuinen

Weten de archeologen nu al de juiste plaats van de hangende tuinen? Dr. Ahmed lacht. “De Duitse archeologen onder Robert Koldewey dachten tijdens hun werk van 1899 tot 1917 dat ze deel uitmaakten van het paleis van Nebukadnezzar II.

“Maar mijn professor, dr. Nawel Saïd, en ikzelf zijn het daar niet mee eens. Ten eerste is er hier geen bewijs gevonden voor de hangende tuinen, maar goed, wij steunen de theorie dat ze dicht bij de Eufraat lagen. De legende verhaalt dat, toen koning Nebukadnezar II huwde met Amytis, de dochter van Cyaxerxes, de koning van de Meden, zijn nieuwe gemalin al snel heimwee kreeg naar de bergen van haar thuisland. Daarom zou de koning een hoog gebouw met de hangende tuinen hebben laten bouwen. Dicht bij het water, voor de bevloeiing er van. Hoe die irrigatie gebeurde, weet dr. Ahmed ook niet. “Maar ze hadden toen zeker genoeg slaven om water aan te zeulen.”

Zijn de hangende tuinen tot op heden nooit gevonden, de fundamenten voor de formidabele Toren van Babel wél. Ik loop er naartoe met Mekki, de gids die nu al 20 jaar zonder werk zit, omdat er niemand meer naar Babylon komt kijken. Hij groef als arbeider ooit mee tijdens de opgravingen en gidst hier al 30 jaar. Zijn vader gidste hier ook, en zijn grootvader ook. Mekki woonde ooit in een dorp vlakbij de site, maar de bewoners moesten ophoepelen toen Saddam Hussein in 1986 besloot op die plek zijn eigen onsterfelijkheid toe te voegen aan de sage van Babylon door er een enorm paleis te bouwen.

“Zo erg was dat nu ook weer niet”, zegt Mekki. “Saddam betaalde ons goed om op te krassen.”

Natuurlijk werd het paleis van Saddam na zijn val geplunderd en nu staat het er als een lege doos bij. Dr. Ahmed hoopt er ooit een museum in onder te brengen.

De toren van Babel

Er ligt nog een grote hoop stenen die ooit de fundamenten van de toren van Babel hebben uitgemaakt. “Hij was 91 m hoog en je beklom hem via zeven trappen”, heeft dr. Ahmed mij vooraf uitgelegd. “We weten hoe hij eruit zag, omdat een steen is ontdekt waarop de zoon van Nebukadnezar is gegraveerd terwijl hij voor de toren staat. Bovenaan de toren was er een tempel van Marduk, de oppergod.”

Aan de voet van het oeroude monument is vandaag niet veel te zien, maar de wetenschap dat je bij de site van de Toren van Babel staat, maakt veel goed. Iedereen met wat fantasie ziet hier het ene Bijbelse tafereel na het andere aan zijn geestesoog voorbij trekken. Ik denk op de eerste plaats aan het schilderij van Breughel. En aan de Babylonische spraakverwarring die ik hier elke dag zelf meemaak, natuurlijk.

Veel spectaculairder dan de resten van de toren is het onderste deel van de fameuze Ishtar-poort, die de Duitse archeologen vóór WO I bloot legden en waarvan de formidabele originele onderbouw na 2.600 jaar nog altijd in Babylon staat. Op de muren zie je de god Marduk, die wordt afgebeeld als een combinatie van een draak, een vis, een slang, een schorpioen, een leeuw en een arend. “Dat betekent dat hij de god is van alles wat leeft”, legt gids Mekki uit.

De muren van de fundamenten van de poort zijn vervaardigd uit stenen van klei. Ze wegen 12 kilo en meten 32 bij 33 cm en zijn 8 cm hoog. Ze werden op 1.000 graden gebakken. Hier en daar is er eentje waarop staat geschreven wie deze muren heeft gebouwd: de grote Nebuchadnezzar.

Saddam dacht aan zijn eigen grootheid toen hij tijdens de heropbouw van de paleis- en tempelmuren van Nebukadnezar zijn eigen naam in sommige stenen liet aanbrengen.

Misschien nog het meest verbazingwekkend aan Babylon is zijn brede, 1,5 km-lange “processieweg”. Hij loopt door de Ishtar-poort en passeert tussen de tempel van Marduk en het ziggurat en loopt verder tot aan de Eufraat. U dacht dat asfalt iets was voor moderne autostrades? Nee hoor, Nebukadnezar II liet destijds op de processieweg al asfalt leggen als wegbedekking. Datzelfde asfalt zit ook tussen de voegen van de oude stenen van de gebouwen van de stad. 

Het feit dat Saddam de paleizen en muren van de oude stad heeft laten herbouwen mag controversieel zijn, het heeft het voordeel dat je nu een beetje kan voorstellen hoe Babylon er in zijn glorietijd uitzag. Dat geldt vooral voor de enorme troonzaal, die opnieuw is opgericht op de oude Babylonische fundamenten. Middenin bevindt zich het troonplatform, een plek die ik in lichte zinsverbijstering betreed, want het was hierop dat het lichaam van Alexander de Grote na zijn dood in Babylon werd opgebaard, zodat zijn hele leger, van de gewoonste soldaat tot de hoogste officier, hem daar kon komen groeten. In deze zaal werd kort daarna ook het Macedonische rijk van de veldheer verdeeld onder zijn generaals. Ik kan amper geloven dat ik nu helemaal alleen op die met legendes omgeven historische plek sta. Geen enkele bezoeker ontkomt hier aan de neiging om zich van dit spektakel in de troonzaal een voorstelling proberen te maken.

Vanuit de troonzaal lopen we naar de beroemde ‘leeuw van Babylon’, een zeer modern aandoend beeld in basalt, waarbij de leeuw zich over een gevallene buigt, die in hopeloos verweer nog een arm naar zijn muil uitstrekt. In honderden km rond Babylon is geen basalt te vinden. Waar komt het dan vandaan? Uit Syrië? 

De militaire verdedigingsstructuur van Babylon bestond in zijn gloriedagen uit drie muren en de Eufraat als rugdekking. Een labyrint leidde eventuele indringers via steeds smallere gangen nergens heen.

“De strategische ligging Babylon is nog altijd zó goed dat de Amerikanen er na de val van Saddam nog twee jaar hun Camp Alpha hadden in het paleis van Saddam, van waaruit ze een grandioos zicht over de omgeving hadden en van rugdekking genoten door de Eufraat. Hun 60 ton-zware M1-Abrams-tanks rolden langs oud-Babylon en Poolse troepen groeven zelfs loopgraven op de site. “De Amerikanen moesten aangemaand worden door Unesco om de basis te verlaten”, zegt dr. Ahmed. “Hun vliegveld is er nog wel, dat kan een troef worden voor bezoekers.”

Als u komt, doe het dan in het late najaar. “Je kan uren door de site slenteren, maar in de zomer was het hier 53 graden”, zegt de gids. “In november is het 25 graden”

Het archeologisch museum

Van alle dingen die ik in Bagdad had willen zien, stond het Iraki National Museum met stip op 1. De plundering van het nationaal museum na de val van Saddam, in april 2003, was een culturele genocide. Het museum dateert van 1923 en toonde objecten die teruggingen tot 9.000 voor Christus, het begin van de beschaving zoals wij die kennen, zeg maar. De collectie bevat enkele van de eerste werktuigen die ooit zijn gemaakt, reliëfs van de Assyriërs, Assyrische stierenvechters, goud van het koninklijk kerkhof in Ur, wellicht de oudste stad ter wereld, … Maar tijdens de plundering van het museum werden 15.000 objecten van onschatbare waarde gestolen. Een nationale ramp. Maar op dit moment is ongeveer de helft van het gestolen goed teruggegeven en na renovatie is het museum al een tijdje af-en-aan weer open voor het publiek. 

Maar toen ik in Bagdad aankwam was het museum dicht. Ik bewoog hemel en aarde, stuurde mails, liet mijn Irakese contacten met de directeur bellen en op het laatste zelfs met de adjunct van de minister van Cultuur. Maar de poorten bleven voor uw dienaar gesloten. De ene keer werden renovatiewerken opgegeven, de andere keer was het de veiligheidssituatie in het licht van de verkiezingen.

De voorlaatste dag van mijn verblijf in de stad reageerde de directeur met een persoonlijke mail: Ik kon een interview krijgen “als ik 500 dollar doneerde aan de staat.” Dat las mijn slecht karakter als: “aan zijn persoonlijke portefeuille.”

Geen interview en geen museum dus. Maar ik verzeker u: als die boîte straks opnieuw permanent voor het publiek open is, keer ik terug naar Bagdad, ook al omdat de Amerikanen eindelijk een 3.500 jaar oud kleitablet van het wereldberoemde Gilgamesj-epos hebben teruggegeven aan Irak. Ze jatten het tablet, het oudste bewijs van literatuur op aarde, in 1991 tijdens de Golfoorlog 

Het kleitablet toont spijkerschrift en heeft een enorme culturele en historische waarde.  Er staat een deel van het Gilgamesj-epos op beschreven, een van de oudste verhalen in de menselijke geschiedenis.

Directeur-generaal van Audrey Azoulay van Unesco noemde de terugkeer van het kleitablet een “grote overwinning voor de internationale gemeenschap.”

Het tablet dook in 2001 op in Groot-Brittannië, waarna het via diverse antiquairs in de VS aanbelandde. Het werd verkocht met valse verklaringen van origine en de werkelijke waarde kwam pas in 2019 aan het licht.

Eerder dit jaar werden al duizenden kunstvoorwerpen die in de afgelopen decennia gestolen werden door de VS teruggeven aan Irak. 

Dit was de laatste aflevering in een reeks van vier. De andere afleveringen gemist? Begin er hier aan!