Argentinië heeft alles. Het is het op zeven na grootste land ter wereld. Ruim een derde van zijn oppervlakte is uiterst vruchtbare landbouwgrond. Dat leverde het land de titel ‘graanschuur van de wereld’ op. Argentinië heeft grote olie- en gasreserves en de op drie na grootste schalie-oliereserves ter wereld. Het land heeft een globaal gerenommeerde wijnteelt, een jonge bevolking, een cultureel patrimonium om u tegen te zeggen, een bloeiende toeristische sector en het exporteert voetballers van wereldklasse.

Toch stond Argentinië nooit hoog op de prioriteitenlijst van de Spaanse kolonisator. De belofte van grote hoeveelheden zilver, waaraan de stroom Rio de la Plata en Argentinië zelf hun naam danken, werd nooit ingelost. De Spanjaarden zagen de toenmalige kolonie als weinig meer dan een overbodig stuk land, ergens in een verre uithoek van Zuid-Amerika. Maar na zijn onafhankelijkheid werkte Argentinië zich tussen 1875 en 1920 snel op tot een van de rijkste landen ter wereld. 

De voortdurende prijsstijgingen maken sparen onmogelijk. Gebeurt dat toch, dan wordt elke peso die een Argentijn overhoudt snel in Amerikaanse dollar omgezet.

Vandaag, ruim een eeuw later, wordt deze landbouwgrootmacht geconfronteerd met een zoveelste recessie, terwijl president Alberto Fernández probeert zijn regering te redden, nadat de pandemie in een mum van tijd alle gebreken van decennia mismanagement blootlegde.   

Het pandemierapport van de Argentijnse natie leest dan ook desastreus. Met ruim 55.000 doden moet het land enkel Brazilië en Colombia laten voorgaan in de macabere ranglijst van Zuid-Amerikaans covidgeweld. Net als België rangschikt het in de top 10 van landen met de meeste covidoverlijdens per capita. De Argentijnse economie is al decennia een ware puinhoop. In een rangschikking van macro-economische risico’s als gevolg van de pandemie, opgesteld door The Economist Intelligence Unit, staat het land op plaats twee… achter het al lang ter dood veroordeelde Venezuela. De zwakke economie kromp vorig jaar met nog eens 12 procent als gevolg van de pandemie. Ondertussen zijn onderhandelingen opgestart met het Internationaal Monetair Fonds (IMF) over de terugbetaling van een schuld van 44 miljard dollar. Dankzij prijscontroles klokte de inflatie in 2020 af op ’slechts’ 37 procent.

De voortdurende prijsstijgingen maken sparen onmogelijk. Gebeurt dat toch, dan wordt elke peso die een Argentijn overhoudt snel in Amerikaanse dollar omgezet. Het meest verkochte non-fictieboek in dit land was vorig jaar ‘El Dólar, Historia de una moneda argentina’ (‘De dollar, geschiedenis van een Argentijnse munt’). Argentinië is ondertussen getransformeerd tot een machine die generatie op generatie frustreert. De meest getalenteerde en ambitieuze Argentijnen verlaten het land en komen niet meer terug. Een onherstelbaar verlies van menselijk kapitaal is het gevolg.

De pandemie legde in een mum van tijd alle gebreken van de decennia mismanagement bloot

De economie kreeg dan ook nooit veel aandacht van de Argentijnse politieke klasse. Die heeft andere prioriteiten. Zelf gevaccineerd worden, bijvoorbeeld. In februari publiceerde de krant Clarín een lijst van 70 VIPs, die er buiten elk protocol in waren geslaagd zich al te laten inenten. Onder hen de ministers van Volksgezondheid en Economie, een reeks parlementsleden en hun familieleden. ‘Voor mijn vrienden alles, voor mijn vijanden de wet’ is een mantra dat men in Buenos Aires wel vaker hoort.  

From hero to zero

Argentinië ging op 100 jaar tijd from hero to zero, naar het beeld van zijn ultieme enfant terrible Diego Armando Maradona, de in november overleden sprookjesvoetballer. Maradona, die in zijn laatste levensjaren de allure van een nachtclubuitbater had, was door zijn vele problematische openbare optredens in de rest van de wereld al lang tot ‘clown van dienst’ gedegradeerd. Maar in eigen land behield hij altijd een zeker sérieux. 

Net als het land zelf teerde ‘Don Diego’ – ooit Argentinië’s hoop in de bange dagen van de dictatuur – bij gebrek aan een toekomst decennialang op zijn roemrijk verleden.  Ook vandaag kan de natie Diego’s dood niet aanvaarden. Begin maart werden verschillende mensen in zijn entourage voorgeleid. Dat de totaal opgeleefde Maradona al ettelijke malen de dood in de ogen keek, leek plots een detail. Want in Argentinië sterven helden nooit een natuurlijke dood, zeker Maradona niet.

De nostalgie naar Maradona weerspiegelt de mindset van de doorsnee Argentijn: hij idealiseert vergane glorie en kan moeilijk aanvaarden dat de wereld niet is blijven stilstaan. Dat diepgewortelde heimwee naar vroeger is een modus vivendi geworden. Want zelfs wanneer er geen bruikbaar glorieus verleden bestaat, zal de Argentijn er met plezier een uitvinden. Net als de Fransen, blijven ook de Argentijnen overtuigd van hun exceptionalisme en aangeboren superioriteit. Enige vorm van bescheidenheid naar andere Zuid-Amerikaanse naties toe is hen volledig vreemd. 

De nostalgie naar Maradona weerspiegelt de mindset van de doorsnee Argentijn: hij idealiseert vergane glorie en kan moeilijk aanvaarden dat de wereld niet is blijven stilstaan.

In de Netflixproductie ‘The Two Popes’ is Jorge Bergoglio, de toenmalige aartsbisschop van Buenos Aires, te gast bij paus Benedictus XVI, wiens rol wordt vertolkt door Anthony Hopkins. ‘Weet u hoe een Argentijn zelfmoord pleegt?’, vraagt Bergoglio aan de man die hij uiteindelijk zou opvolgen. Waarop de Argentijn hem zelf het antwoord voorschotelt: ’Hij klimt tot op de top van zijn ego en stort zich dan naar beneden.’ Nergens ter wereld lijdt een volk meer onder wat het zou willen zijn en wat het is. Ook de bekende Franse aardrijkskundige Elisée Recluse schreef in zijn meesterwerk ‘La Nouvelle Géographie universelle, la terre et les hommes‘ dat de Argentijnen hun rol in de wereldgeschiedenis maar al te graag vergelijken met die van de Verenigde Staten van Amerika’. Quod non.

‘Weet u hoe een Argentijn zelfmoord pleegt? Hij klimt tot op de top van zijn ego en stort zich dan naar beneden.’

Paus Franciscus I in de Netflixproductie ‘The Two Popes’

Diezelfde Argentijnen beseffen dat de omstandigheden veel beter hadden kunnen zijn, omdat een grote belofte nooit werd ingelost. Net als Maradona kon ook Argentinië in zijn rijpe jaren het verwachtingspatroon nooit waarmaken. Honderd jaar geleden was Argentinië de toekomst, maar toen sloeg de geschiedenis een foute weg in. 

Waar liep het mis?

Ondanks alles blijft Argentinië een fascinerend land. Geen bezoeker die hier vertrekt met de gedachte ‘Is het dat maar?’ Weinige andere landen tonen zich zo verwelkomend tegenover immigranten. Wie in Argentinië wil komen wonen, kan dat. Het staat zo in de Grondwet ingeschreven. Maar voor economen blijft het vooral een verwarrend land. Een understatement is dat dan nog, misschien best geïllustreerd door een quote van de Amerikaanse econoom en Nobelprijswinnaar Simon Kuznets. Die merkte op dat er twee soorten landen bestaan: ‘Ontwikkelde, onderontwikkelde… en dan zijn er Japan en Argentinië’. De titel van dit stuk alludeert op die uitspraak. Maar, Argentinië blijft ook in dat laatste duo een absoluut buitenbeentje. Want volgens Kuznets ‘is Argentinië waarschijnlijk het enige ontwikkelde land ooit dat zich opnieuw onderontwikkelde’.

There’s something about Buenos Aires

Kuznets verbaasde zich – net als menig ander bezoeker – over de rijkdom en elegantie die Buenos Aires – met 16 miljoen inwoners vandaag de op São Paulo na grootste metropool van Zuid-Amerika – uitstraalt en die in andere Latijns-Amerikaanse metropolen ontbreekt. Een stad die zich met haar architecturale pracht uit de Belle Epoque makkelijk meet met Parijs, Milaan of Barcelona. Maar Buenos Aires is slechts een deel van Argentinië. Wie de chique boulevards van de hoofdstad achter zich laat, ontdekt in het arme noorden al gauw een totaal andere wereld, een wereld die veel meer op de rest van Zuid-Amerika lijkt en waar armoede en misdaad regeren. 

Volgens het nationale statistiekbureau INDEC leeft ruim 41 procent van de Argentijnen onder de armoedegrens, een cijfer dat bij de jonger dan 15-jarigen oploopt tot 56 procent. 11,2 miljoen Argentijnen – een kwart van de bevolking –  halen hun eten bij voedselbanken.

1895: Argentinië is het rijkste land ter wereld

Honderd jaar geleden was de sfeer totaal verschillend. Een koortsig optimisme domineerde de gesprekken. Buenos Aires kon niet anders dan snel de hoofdstad van het rijkste land op aarde worden.

Tussen 1875 en 1947 rangschikte Argentinië dan ook zonder uitzondering bij de 15 rijkste landen ter wereld, gemeten naar bbp per capita. Vandaag noteert het land op plaats 65, ergens tussen Montenegro en Wit-Rusland. In 1895 stond het zelfs op een eerste plaats, vóór de Verenigde Staten en België. Dat was het gevolg van een economische groei die bijna een halve eeuw zou aanhouden. 

Economen noemen dat een schoolvoorbeeld van de groei die in een land kan bewerkstelligen, ondanks zijn extractieve instellingen. In hun boek ‘Why Nations Fail’, omschrijven de economen Daron Acemoglu en James Robinson ‘extractieve’ instellingen als ‘diegenen waarin een kleine groep individuen hun best doet om de rest van de bevolking te exploiteren’. Inclusieve instellingen zorgen er daarentegen voor dat iedereen profiteert van de welvaart.

Tot het begin van de Eerste Wereldoorlog werd het land geleid door een kleine elite grootgrondbezitters, die massaal landbouwproducten exporteerde. Argentinië profiteerde in dat tijdperk van een boom in de prijzen van commodities als vlees, dierenhuiden en graan. Maar het waren naast de aanleg van een gigantisch spoorwegnetwerk vooral de uitvinding van de stoomboot en de diepvriezer die schijnbaar ongerelateerde gevolgen produceerden. Het land kon nu een veelvoud van producten exporteren. De vraag naar Argentijns vlees, wijn en graanproducten was nog nauwelijks bij te houden. Dat leidde tussen 1870 en 1914 tot een gouden periode en de influx van ruim 3,5 miljoen immigranten. Veelal Europeanen, op zoek naar een beter leven. De bevolking van het land breidde zich in die vier decennia uit met 60 procent. Zoveel werkvolk was nodig om aan de gigantische vraag naar arbeid te voldoen.  

Tussen 1870 en 1914 verwelkomde het land ruim 3,5 miljoen immigranten. Veelal Europeanen, op zoek naar een beter leven. De bevolking van het land breidde zich in die vier decennia uit met 60 procent.

De Eerste Wereldoorlog liet ook Argentinië niet onberoerd. Tussen 1914 en 1919 ontstond als gevolg van het instorten van de export en de toenemende ongelijkheid in het land politieke onrust, maar die werd in de jaren 1920 getemperd door het economisch herstel. De Grote Depressie en de opkomst van het nationaal socialisme in Duitsland brachten de economie in de jaren dertig opnieuw in de problemen, wat zou leiden tot een eerste onvermijdelijke militaire coup. Daarna zou het land decennialang onstabiele burgerregeringen afwisselen met al even onstabiele militaire regimes. 

Juan Domingo Péron

Eén fenomeen loopt als een rode draad door de ganse Argentijnse naoorlogse geschiedenis: het peronisme. Dat is de naam van een niet-officiële politieke ideologie ontworpen door Juan Domingo Péron, een militair die drie keer tot president van zijn land zou worden verkozen. Péron was een autoritaire überpopulist, die zijn inspiratie opdeed bij Mussolini en in Hitlers politiek manifest Mein Kampf. Péron begreep wat er bij de Argentijnse onderklasse leefde, de zogenaamde ‘descamisados’. Een term die moeilijk te vertalen valt, maar letterlijk de ‘hemdlozen’ betekent. Die ‘descamisados’ vormden de donkere onderbuik van Argentinië, maar werden door Péron – die in 1943 tot minister van Arbeid was benoemd – al snel gepromoveerd tot ‘el pueblo’ of ‘het volk’. 

De sociale assistentiepolitiek en de aandacht voor de behoeftigen genoten snel de onvoorwaardelijke steun van een grote meerderheid Argentijnen. Tot hen behoorden naast een aantal kleine ondernemers en militairen vooral bij de vakbond aangesloten arbeiders, verpauperde stadsbewoners, migranten die van het platteland kwamen en marginalen. Pérons grootste kracht zat ontegensprekelijk in zijn charme en zijn taalgebruik, dat hem toeliet in eenvoudige zinnen met zijn ‘descamisados’ te communiceren, hen steeds opnieuw vertellend wat ze horen wilden. Al snel slaagde Péron grote massa’s volk op de been te brengen. Het beeld van de mensenmassa die op de Plaza de Mayo slogans herhaalde, hen door het echtpaar Péron vanop het balkon van het presidentieel paleis toegeroepen, werd als snel deel van de peronistische iconografie.

Pérons grootste kracht zat ontegensprekelijk in zijn charme en zijn taalgebruik, dat hem toeliet in eenvoudige zinnen met zijn ‘descamisados’ te communiceren, hen steeds opnieuw vertellend wat ze horen wilden.

Evita Péron, de Lady Diana van haar tijd

Maar het is vooral Pérons eerste echtgenote Eva Duarte die bijdroeg tot de cultstatus die het echtpaar wist te ontwikkelen. Evita werd voortdurend gepromoot als ware ze een levende legende. Haar gigantische beeltenis – de meest invloedrijke Zuid-Amerikaanse vrouw ooit – siert nog altijd het gebouw van het Ministerie van Gezondheid op de Avenida 9 de Julio, een van de belangrijkste verkeersaders van de hoofdstad Buenos Aires. Getraind als actrice, bloedmooi en van zeer bescheiden afkomst, speelde ze de rol van de op wraak beluste Assepoester, die erin slaagde onvoorwaardelijk de harten van de massa’s te veroveren. Haar politieke carrière was kort, maar fenomenaal. Tijdens de eerste ambtstermijn van haar man legde ze de traditionele taken van een ‘Primera Dama’ naast zich neer en zette ze zich, via de liefdadigheidsstichting die haar naam droeg, in om sociale hervormingen door te voeren ten gunste van de allerarmsten in het algemeen en van vrouwen in het bijzonder. Mede dankzij haar inzet werd in 1947 in Argentinië het vrouwenkiesrecht ingevoerd.

Ondanks de vaak terechte kritiek van haar tegenstanders die haar despotisme en cliëntelisme verweten, ontpopte ze zich snel tot ‘campeona de los pobres’ (‘kampioene van de armen’). Daarnaast zette ze zich in voor alleenstaande vrouwen en hun bastaardkinderen, met wie ze affiniteit voelde. Eva’s moeder was een eenvoudige kokkin die vijf kinderen kreeg bij haar minnaar, met wie ze onmogelijk kon trouwen vanwege het te grote standsverschil. 

‘Als dit volk mijn leven zou eisen, zou ik het al zingend geven, omdat het geluk van één enkele ‘descamisado’ me meer waard is dan mijn eigen bestaan.’

Eva Péron

Eva’s aanwezigheid op de politieke rally’s van haar man werd al snel een constante. Haar bombastisch taalgebruik – ‘Als dit volk mijn leven zou eisen, zou ik het al zingend geven, omdat het geluk van één enkele ‘descamisado’ me meer waard is dan mijn eigen bestaan.’ – had een bedwelmend effect op de massa. Dagen vooraleer ze ergens zou opdagen, vormden zich al lange rijen mensen die hoopten een glimp van haar te kunnen opvangen.

Eva Péron stierf in 1952 aan kanker, op de piek van haar populariteit en luttele maanden nadat haar man was herverkozen. Ze was amper 33. Zestien dagen lang werd het land platgelegd. Tenminste 3 miljoen rouwende Argentijnen brachten haar een laatste groet. 

Het volk bombardeerde haar prompt tot ‘spiritueel leider van de natie’. Tussen midden 1952 en 1954 ontving het Vaticaan 40.000 verzoeken om haar heilig te laten verklaren. In dezelfde tijdsspanne kreeg een op twee pasgeboren meisjes in het noordoosten van het land Argentinië – de regio waar ze het meeste werk had geleverd – de naam Eva of Eva Maria mee.

Volgens historici evenaart tot op vandaag enkel de plotse dood van Lady Diana de massahysterie die ontstond na het overlijden van ‘Santa Evita’.

Partners in crime

Maar Péron en zijn ‘Santa Evita’ hadden na zijn herverkiezing in 1951 snel hun ware gedaante beginnen tonen. Hoewel ze lieten uitschijnen overal allianties te willen sluiten, tolereerde geen van beide afwijkende visies. Vakbondsleiders die het met het koppel oneens waren, werden gevangen genomen. Schoolboeken begonnen Péron en Evita als ‘redders van de natie’ te portretteren. Radiozenders werden genationaliseerd, rechters afgezet en vervangen door Pérongezinden. Het peronistische gedachtengoed moest en zou de ultieme expressie van de Argentijnse cultuur worden.

In 1955 zou Juan Péron worden afgezet na een militaire coup. Een economische recessie, gecombineerd met een onverwachte confrontatie met de katholieke kerk en het toenemend ongenoegen onder militairen en de hogeropgeleide middenklasse werden hem fataal. Hij zou daarna 18 jaar lang in vrijwillig ballingschap vertoeven in Paraguay en later Madrid. Maar bij zijn terugkeer in 1973 werd hij voor de derde keer tot president verkozen. Amper 8 maanden later stierf hij. Hij werd opgevolgd door zijn derde echtgenote Isabel Péron, die toen zijn vice-presidente was. Zij zou in 1976 worden verdreven door een militaire junta onder leiding van Jorge Videla. 

Deze laatste schreef een van de donkerste bladzijden uit de Argentijnse geschiedenis. Zijn dictatuur staat bekend om de talloze verdwijningen, babyontvoeringen en martelingen. Onder het bewind van Videla zijn tussen de 9.000 en 30.000 mensen verdwenen of omgekomen. Sommigen schatten het reële aantal eerder op 150.000. 

Peronisme, alleen en enkel peronisme

Nadat in 1983 de democratie werd hersteld volgden peronistische regeringen – zowel van links als van rechts – elkaar op. In 2015 leek het erop als zou de zakenman Mauricio Macri van de coalitie ‘Cambiemos’ (‘Laten we veranderen’) verandering brengen. Als voormalig burgemeester van Buenos Aires en voorzitter van de iconische voetbalvereniging Boca Juniors, genoot hij een tijd grote populariteit. Maar Macri was altijd al zo goed als kansloos. Een recessie, een schuldencrisis en de inflatie wogen de voorbije twee jaar zo zwaar op de Argentijnse middenklasse dat geen enkele zittende president een kans zou hebben gemaakt. Wat in oktober 2019 culmineerde in een nieuwe verkiezingsoverwinning voor de peronisten in de gedaante van Alberto Fernández, een vertrouweling van ex-president Cristina Kirchner. 

Wat is peronisme?

Wat is peronisme? Argentinië betaalde de voorbije 70 jaar een enorme prijs voor het peronisme. Tot op vandaag blijft het dominant in de Argentijnse maatschappij. Maar uitleggen wat peronisme betekent, is een ander paar mouwen. 

Dat bewoog Angela Merkel er in februari 2020 nog toe aan Fernández te vragen haar het peronisme uit te leggen. ‘Zijn jullie nu links of rechts? Want ik begrijp het niet’, aldus de Duitse bondskanselier. Weinig Argentijnen die haar van antwoord zouden kunnen dienen. 

De Argentijnse filosoof Mario Bunge noemt peronisme ‘een uniek fenomeen, dat invloeden allerhande groepeert: van fascisme en socialisme tot communisme, en van staatgesponsord corporatisme tot nationaal-syndicalisme’. Samengevat kan worden gesteld dat Péron er als eerste in slaagde een enorme politieke beweging te doen ontstaan, die, ondanks de tegenkanting van de elites, vakbonden en arbeiders groepeerde. Het peronisme vulde zo een leegte op die door traditionele partijen was opengelaten.

Door de jaren heen zou het ‘Péronismo’ door gelijkaardige ideologieën worden gekaapt: er is het ‘Menemismo’ en meer recent het ‘Kirchnerismo’, naar de gelijknamige presidenten. Maar de grondslag zou altijd onaangetast blijven. Die vertaalt zich in een vet, maar onaantastbaar staatsapparaat, gecombineerd met de zelfverrijking van corrupte politici, een brutaal protectionisme dat regeringsgezinde ondernemers bevoordeelt, krachtige, door de staat gecontroleerde vakbonden, die het land naar willekeur platleggen en een ultragepolitiseerde rechterlijke macht. Dat alles in een land dat altijd boven zijn stand heeft geleefd en de voorbije 100 jaar tot acht keer toe in ‘default’ ging. 

Cry for me Argentina, the truth is I never left you

Argentijnen mogen dan ook van een vorm van masochisme worden verdacht. Het land is de voorbije 70 jaar onafgebroken afgegleden in de meeste internationale rankings. In de PISA-tests, die 15-jarigen op hun kennis van wiskunde, lezen en wetenschap beoordelen, scoorde het land in 2018 overal ver onder het OESO-gemiddelde, met vooral een opvallend zwakke kennis van wiskunde (plaats 72 op 79 landen). Elke 8 minuten verlaat een Argentijnse jongere de middelbare school zonder ze af te maken. Het zijn maar twee in een lange lijst van voorbeelden, maar ze hebben niet belet dat de peronisten bij de verkiezingen van 2019 opnieuw aan de macht kwamen. 

Het land ging in de voorbije zeven decennia door drie crises die elke gangbare politieke ideologie zou hebben uitgeroeid. Maar het peronisme bleef overeind.

Het land ging in de voorbije zeven decennia door drie crises die elke gangbare politieke ideologie zou hebben uitgeroeid. Bij de rellen die volgden op de devaluatie van de peso in 2001-2002 verloren 24 mensen het leven. De doorsnee Argentijn werd op tien dagen door de staat driekwart van zijn spaargeld afhandig gemaakt. Op iets meer dan een week tijd wisselden vijf presidenten elkaar af. Maar het peronisme bleef overeind.

Hoe moet het verder?

Veel oplossingen zijn er niet. ‘Wanneer houden we op met keer op keer zelfmoord te plegen?’, vraagt José Luis Espert een econoom, die in 2019 nog kandidaat voor het presidentschap was, zich af in een interview dat hij aan Newsweek gaf. De titel van zijn meest recente boek is ‘La Argentina Devorada’ of ‘Het vernietigde Argentinië’. 

‘Niet de crises op zich, maar het feit dat we maar niet lijken te begrijpen dat we keer op keer dezelfde fouten herhalen, zijn alarmerend. Deze maatschappij heeft een volledig ander project nodig dan wat Cristina en Macri ons hebben voorgeschoteld. Er moet een einde komen aan het kapitalisme van vriendjes en maffia’s. We hebben een kapitalisme nodig dat de gewone man vooruithelpt. Dat hem niet langer alles verkoopt tegen prijzen die veel hoger liggen dan in het buitenland. Er moet een einde komen aan de wilde overbelasting van de gewone werknemer en kmo’s. Een einde ook, aan de vakbonden waarvan de leiders miljonairs zijn en die bedrijven oprichten waarvan de werknemers honger lijden.’

Volgens de Argentijnse filosoof José Ingenieros breekt in elke decadente samenleving een moment aan waarop de incompetentie van de mediocratie haar eigen antistoffen gaat ontwikkelen. Met mediocratie bedoelde hij een samenleving waarin de middelmaat de norm is geworden. 

Pas wanneer Argentinië collectief dat punt bereikt kan volgens hem een nieuw tijdperk aanbreken. Maar wie vandaag Argentinië een beetje begrijpt, kan niet anders dan concluderen dat die dag wel erg dichtbij is.