We beginnen straks aan het derde jaar van de coronacrisis. Telkens we denken dat het ergste achter de rug is, slaat het virus keihard terug en zorgt ervoor dat de wereld opnieuw op slot moet. Bij de start van de crisis in maart 2020 schreef ik een artikel over de mentale coronacrisis en wat we kunnen leren van Viktor Frankl, een Joods psychiater uit Wenen die met ‘De zin van het bestaan’ één van de meest verkochte boeken in de geschiedenis schreef. Zijn analyse blijft de beste handleiding voor hoe best psychologisch om te gaan met dit oncontroleerbare virus.

Laat eerst en vooral duidelijk zijn dat we op geen enkele wijze insinueren dat we door dezelfde hel gaan. Het zou een verplichting moeten zijn op school om een aantal van de prachtige, maar schokkende levensverhalen te lezen van de Joodse burgers die deze kampen hebben moeten doorstaan. De moed en het doorzettingsvermogen zijn blijvende inspiratiebronnen voor ons leven vandaag. Dat belet niet dat het psychologische proces waar we doorgaan gelijkenissen vertoont

Logotherapie om zin aan je leven te geven

Viktor Frankl was 40 toen hij meer dood dan levend, het kamp Türkheim als enige overlevende van zijn familie kon verlaten. Zijn boek vertelt hoe hij en een aantal medegevangenen deze kwelling hebben doorstaan en welke lessen we hieruit kunnen trekken. Het boek vormde de basis van de door hem opgerichte school van de ‘Logotherapie’, een tak van de psychotherapie die patiënten tracht te helen door hen een levensdoel voor te houden dat hen motiveert en waaruit ze kracht en energie putten. Een aanpak die in die tijd lijnrecht inging tegen de alom heersende passieve slachtoffertherapie van Freud.

De absurde vergelijking

Het lijkt op het eerste gezicht een absurde vergelijking. Het leven dat het coronavirus ons nu als maatschappij en als individu oplegt, heeft helemaal niets te maken met de waanzinnige Nazi- terreur die de voornamelijk Joodse bevolking heeft moeten doorstaan.

De autoriteiten vragen ons vandaag vriendelijk doch herhaaldelijk om ons op te sluiten in een veilige warme cocon, waar we nog vrij zijn om te bellen met onze kinderen, ouders of grootouders en te surfen op het internet, ingeplugd op de nieuwsstroom die ons 24/7 paranoïde maakt met tegenstrijdige berichten over het al dan niet afvlakken van de ziektecurve.

De gevangenen in de concentratiekampen leefden in vreselijke barakken, behandeld als weinig meer dan werkslaven die in erbarmelijke weersomstandigheden treinbielzen moesten leggen, eveneens gescheiden van hun geliefden maar zonder enige informatie over hun lot, noch met enige hoop hen ooit terug te zien.

De frappante gelijkenissen

De gelijkenissen worden echter frappant, wanneer we de situatie vandaag in onze westerse samenleving vergelijken met die van 75 jaar geleden in een duistere uithoek van München. Hoe ons menselijk gedrag in beide gevallen identiek is en hoe we op dezelfde Pavloviaanse wijze reageren als individu op een ramp waar we geen vat op hebben. Een onwezenlijk fenomeen dat ons hele leven beheerst en dat alles wat we voordien wisten of deden, uitveegt als irrelevant.  

Frankl legt op een haast afstandelijke manier uit, alsof hij als neuroloog in dienst was van de Nazis, hoe hij deze jaren in Auschwitz en Türkheim heeft beleefd en hoe hij als het ware een psychologisch immuunsysteem heeft ontwikkeld om deHolocaust te overleven.  

Hij stelde vast dat gevangenen allemaal door 3 fasen gingen die we telkens met een duidelijk psychologisch gevoelspatroon kunnen associëren.

De eerste fase is voorbij

De eerste fase, de kortste periode, vindt plaats onmiddellijk bij de aankomst in het kamp. Daar overheerst, wat psychotherapeuten, de ‘delusion of reprieve’ heten. De gedetineerden, na de initiële schok van de gevangenneming, gaan in een ontkenningsfase waar ze zichzelf wijsmaken dat het wel allemaal niet zo erg zal zijn. 

Deze fase zijn we nu wel voorbij want de apathie die aan het begin bestond -het zal wel nooit zo erg worden als in Italië, het lijkt allemaal al zo lang geleden-en die heel veel doden heeft gekost is omgeslagen in een extreem alerte attitude waar de regeringen om de haverklap nieuwe maatregelen uitroepen. Als het niet om een derde, vierde of vijfde booster gaat dan gaat het wel om mondmaskertjes dragen, papieren invullen of apps downloaden om gevolgd te kunnen worden.

De 2de fase is nog zeer actueel

In de tweede fase – die van de opsluiting – was de mentale instelling bepalend of je het kamp overleefde of niet. Zij die vervielen in apathie of in misplaatst optimisme haalden het niet, zij die erin slaagden om in hun innerlijke gevoelsleven zin te vinden in deze zinloze omstandigheden raakten er wel door. 

Voor Frankl was dit de verschroeiende ambitie om zijn boek uit te geven, dat helemaal klaar was vlak voor zijn gevangenname. Daarnaast was er het beeld van zijn geliefde vrouw, dat hij opriep, telkens hij zich afvroeg of hij het einde van de dag zou halen.  

En eigenlijk op de keper beschouwd, zitten we nog in deze tweede fase. Een heel aantal heeft zich al enkele keren opgeladen om er terug tegen aan te gaan, maar wordt telkens teruggeslagen. Vooral zij in de evenementensector en de reissector, maar ook de fel geplaagde onderwijs-en gezondheidsector hebben al enkele keren hun moed bijeen moeten rapen. 

Focus op een doel

Het is natuurlijk allemaal gemakkelijk gezegd om permanent de focus te houden op een doel dat je wil realiseren na het einde van de crisis. Vooral als je er ook maar geen idee van hebt wanneer die crisis over zal zijn. Vandaag wordt er gesteld door virologen aller landen dat we er vanaf zijn tegen einde 2022. Maar dit virus is zo onberekenbaar dat het perfect mogelijk is dat het weer muteert en een zesde golf veroorzaakt. 

Indien deze toestand nog enkele maanden aanhoudt, zullen er heel wat meer burgers vervallen in apathie en een besef dat de situatie uitzichtloos is. De hartverscheurende verslagen van onderwijzers en onderwijzeressen die hun kinderen bijna niet meer kennen en die het dikwijls moeten doen met wat halfslachtig onlineonderwijs. Dan is er de schrijnende leerachterstand die heel wat kansarme jongeren oplopen, belooft weinig goeds voor de de volgende dertig jaar.  Dit kan leiden tot een vervaarlijk bestaan waar sommigen niet meer zien wat ze nog kunnen betekenen voor de samenleving en hun medemens. 

Dankbaarheid elke dag

De gevangenen die overleefden waren wel dankbaar om zeer kleine momenten van geluk, zoals het bloeien van de eerste kerselaars buiten het kamp of het extra stukje brood dat een vriendelijke Kapo hen bezorgde. Maar vooral bleven zij zin behouden, zin in het lijden al was het maar dat als ze overleefden nog éénmaal les konden geven of erin slaagden om de menselijke waardigheid te houden en niet te vervallen in beestig gedrag. 

De komende derde fase

In de derde fase van zijn boek beschrijft Frankl de situatie voor de overlevenden buiten het kamp en de herintegratie in de samenleving. Deze was voor vele gevangenen soms nog zwaarder dan de eerste twee fases, omdat het dan duidelijk werd dat de maatschappij niet op de overlevenden zat te wachten. Dit mondde dikwijls uit in wraakgevoelens en bitterheid. Bij een aantal leidde dit daarentegen, tot hernieuwde kracht dankzij een totaal gebrek aan angst. Wat hen toeliet om nieuwe plannen te maken.

Binnenkort zullen we samen zien hoe we als individu en maatschappij zullen omgaan in de post-corona wereld. Gaan we terug naar een status quo waar het wel op lijkt of trachten we toch met zijn allen iets te doen aan de klimaatverandering én herdefiniëren van onze prioriteiten. Om als maatschappij meer dan ooit in te zetten op opvoeding en opleiding en een verminderde afhankelijkheid van Big Tech die nu ons dagelijks reilen en zeilen beheerst?

Viktor Frankls meesterwerk is alvast een doordringende oproep om niet bij te pakken te blijven zitten en recht te staan uit deze nachtmerrie wanneer ze gedaan is. Om te trachten ons leven terug zin te geven ondanks de menselijke drama’s die we misschien nog zullen beleven tijdens deze crisis. Het is een oproep om duidelijke doelen te stellen, en te blijven genieten van elk klein beetje geluk tijdens deze nieuwe golf.

Zingeving kan je vinden door een naaste te helpen in moeilijke tijden, meer tijd te besteden aan de wederopbouw van een relatie met een verloren gewaande jeugdvriend of in het schrijven van dat boek dat al jaren in je hoofd zit. Het is een verzoek om met volle energie je creativiteit te laten ontwaken en elke dag te bouwen aan een zinvol leven. Maar het is duidelijk dat dit gemakkelijker gezegd is dan gedaan. Dat verdomde virus toch.

De auteur Xavier Verellen is CEO van de scale up QelviQ, met kantoren in Antwerpen en New York. QelviQ is een Internet Of Things bedrijf dat een oplossing wereldwijd vermarkt om wijnen op de ideale temperatuur te serveren. (  www.qelviq.com )