Betalen met contant geld verliest fors aan populariteit door de coronacrisis. Maar het rijk van Koning Cash is nog niet uit. Al was het maar omdat de ouderwetse munten en biljetten de reddingsboei zijn bij een digitale crash van het geldstelsel. ‘Het is onwaarschijnlijk dat de postcoronamaatschappij er een zonder cash zal zijn.’
Wellicht merkt u het in uw eigen betaalgedrag. Sinds de coronacrisis wordt er minder met cashgeld betaald, en meer met de bankkaart. Zes op de tien Belgen zeggen in 2020 minder cash te gebruiken dan een jaar geleden, zo blijkt uit een enquête door ING België. Bankenkoepel Febelfin stelt ook vast dat het aantal geldafhalingen aan de automaten een kwart lager ligt dan vóór de crisis. De banken juichen de tendens toe, want het beheer van de cashautomaten is voor hen een dure kostenpost en de plofkraken van eerder dit jaar illustreren de grote veiligheidsrisico’s. ‘Digitaal betalen is veilig, makkelijk, hygiënisch en milieuvriendelijk’, zo benadrukken de banken.
Luidt de coronacrisis het zo vaak voorspelde einde van cash in? ‘Dat meer betalingen digitaal verlopen, is maar een deel van het verhaal’, antwoordt economiste Charlotte de Montpellier van ING België. ‘Contant geld wordt in de eurozone nog steeds op grote schaal gebruikt als middel voor waardeopslag thuis, onder de matras of in de kluis. Die biljetten zijn dus niet dagelijks in omloop. Over die rol van cash wordt weinig gesproken, maar ze is zeker niet te verwaarlozen.’
‘In tijden waarin werkelijk alles digitale sporen nalaat – van wat we opzoeken op het internet tot ons aankoopgedrag in de supermarkt – is cashgeld een analoog, anoniem buitenbeentje dat helemaal tegen de bigbrothertrend ingaat.’
Een enquête door de Europese Centrale Bank in 2016 wees uit dat een op de vijf Belgische gezinnen contant geld thuis bewaart. Meestal blijft het beperkt tot een bedrag tussen 100 en 500 euro, maar minstens 1,7 procent van de Belgen stockeert thuis meer dan 1.000 euro in biljetten. Dat percentage kan hoger liggen, want niet elke ondervraagde wilde aan de ECB-enquêteurs kwijt hoeveel cash hij in huis had.
Cash heeft geen geheugen
In tijden waarin werkelijk alles digitale sporen nalaat – van wat we opzoeken op het internet tot ons aankoopgedrag in de supermarkt – is cashgeld een analoog buitenbeentje dat helemaal tegen de bigbrothertrend ingaat. U weet niet welk traject het bankbiljet in uw portefeuille recentelijk afgelegd heeft. En als u het straks doorgeeft bij een betaling, zal niemand weten dat het biljet ooit in uw bezit was. Kortom: cash heeft geen geheugen en houdt geen geschiedenis in een register bij. Daardoor is een contante betaling veel anoniemer dan een digitale. Zelfs cryptomunten als de bitcoin zijn traceerbaar, al zijn er technieken om het spoor te camoufleren.
‘Er zijn krachten die willen dat cash verdwijnt, maar ik hoop van niet’, zegt de Deense socioloog Ole Bjerg, hoogleraar aan de Copenhagen Business School. ‘We gaan er automatisch van uit dat alles wat digitaal is, een goede technologie is. Maar als je het objectief bekijkt, is papiergeld de superieure technologie. Papier is robuust, weegt licht en is dus makkelijk te transporteren. De anonimiteit is voor de staat en zijn inlichtingendiensten misschien een nadeel, maar is voor de burger en zijn privacy een onbetwistbare troef in het tijdperk van grootschalige surveillance.’
Bitcoin en andere cryptomunten
Dat overheden actief het gebruik van cash ontmoedigen, heeft uiteraard te maken met de rol van cash als betaalmiddel in de zwarte economie om belastingen te ontduiken, in misdaadmilieus en bij terrorismefinanciering. ‘Ik vermoed dat cash nog lange tijd het enige betaalmiddel zal blijven in de informele, ondergrondse economie. De grote internationale criminele netwerken gebruiken wellicht meer en meer alternatieven, zoals de bitcoin’, zegt De Montpellier.
‘Bitcoin is geen munt, maar een speculatieve belegging’
Kan de bitcoin ook in de reguliere economie een digitaal alternatief vormen voor cash? De intrede van ’s werelds grootste cryptomunt verloopt alvast veel moeizamer dan de aficionado’s van het eerste uur dachten. De maaltijdendienst Takeaway.com is een van de weinige grote consumentenmerken die naast cash of bankkaart ook bitcoins aanvaarden. ‘Vonden we leuk om in 2013 toe te voegen’, zo verklaart CEO Jitse Groen. Maar Takeaway blijft daarmee een uitzondering.
De bitcoin is wel razend populair als belegging. Door de sterke koersschommelingen zijn in korte tijd grote winsten, maar uiteraard ook grote verliezen, mogelijk. ‘De bitcoin is geen munt, maar een speculatieve belegging’, waarschuwt de Europese Centrale Bank (de ECB) op haar website. ‘Niemand kan je verzekeren dat je de bitcoin zult kunnen blijven gebruiken en de waarde ervan stabiel blijft.’ Maar volgens Twitter-opperhoofd Jack Dorsey en andere aanhangers is de bitcoin ‘het internetgeld van de toekomst’. ‘Het komt er de komende jaren op aan om de bitcoin intuïtiever en toegankelijker te maken voor het grote publiek’, zegt Dorsey.
‘Is de bitcoin een transactiemiddel of alleen een speculatieve belegging? Ik denk dat het ergens tussenin zit’, meent Ole Bjerg. ‘Blijkbaar heeft de bitcoinop dit moment toch een functie als middel voor waardeopslag. Maar dat heeft niets te maken met de intrinsieke kwaliteiten van de bitcoin, eerder met de instabiliteit van het bestaande geldstelsel. Of nog: het succes van de bitcoin is een symptoom van de zwakheid van het conventionele systeem.’Alle bitcoins in omloop hadden begin oktober een totale marktwaarde van 200 miljard dollar.
Cash in cijfers
- Er is voor 1.383 miljard euro aan eurobiljetten en -munten in circulatie (augustus 2020), zo tonen de cijfers van de Europese Centrale Bank.
- In 2016 gebeurde 63 procent van alle betalingen in België nog met cashgeld.
- Zes op de tien Belgen betalen minder met cash door de coronacrisis, zo blijkt uit een enquête van ING.
- Het biljet van 50 euro, goed voor ruim 12 miljard stuks en dus meer dan 600 miljard euro in waarde, is verreweg de populairste coupure.
Digitale cash
Bitcoin is niet de enige kandidaat om een betaalrevolutie te ontketenen. De ECB overweegt, net als andere centrale banken, de opkomst ervan te counteren met een eigen cryptoachtige munt, die ‘digitale euro’ als werknaam heeft. Zulke CBDC’s (‘central bank digital currencies’) zijn puur digitale munten die net als de bitcoin draaien op blockchaintechnologie, maar wél gewaarborgd worden door een centrale bank. De nieuwsoortige ‘digitale cash’, waarvan de werking nog in een studiefase zit, moet ook een antwoord bieden op de plannen van Facebook om een eigen digitale munt, de Libra, op te zetten.
‘Een digitale euro zal niet concurreren met, maar complementair zijn aan cashgeld’, benadrukte ECB-voorzitster Christine Lagarde. ‘Europeanen worden steeds meer digitaal in de manier waarop ze uitgeven, sparen en beleggen. Onze rol is om vertrouwen in geld veilig te stellen. We moeten ons voorbereiden om een digitale euro uit te geven, mocht dat nodig zijn.’
‘Misschien komen we na het bestuderen van alle digitale alternatieven tot het besluit dat papiergeld nog zo slecht niet is.’
Lagarde en co zullen midden volgend jaar beslissen of de nieuwe digitale munt ook daadwerkelijk ingevoerd wordt. De Montpellier: ‘De digitale euro komt er in elk geval niet van de ene dag op de andere, want de gevolgen voor het financiële systeem, de commerciële banken en het monetaire beleid kunnen enorm zijn.’
Hoe zou digitale cash er kunnen uitzien? Een van de opties is een systeem van ‘digitale tokens’ die zonder centraal toezicht circuleren en anonimiteit garanderen tegenover de centrale bank en de commerciële banken. Via je smartphone zou je dan met zo’n token aan de kassa kunnen betalen, net zoals je een bankbiljet uit je portefeuille haalt. Je bankkaart en -rekening zijn bij zo’n betaling niet nodig, en dus wordt de transactie niet geregistreerd in je bankuittreksels.
‘Hoe dan ook zal het de centrale bank zijn die de digitale munt ontwerpt en uitgeeft. De vraag zal dus zijn: vertrouw je de centrale bank als zij zegt dat de munt anoniem is?’, zegt Bjerg.
Maar ook het diametraal omgekeerde probleem rijst, merkt De Montpellier op: als de nieuwsoortige digitale cash honderd procent anoniem is, dan creëert de ECB het perfecte betaalmiddel voor criminele circuits zoals internationale drugsnetwerken, wat niet de bedoeling kan zijn. De discussies doen denken aan de recente debatten rond corona-apps. Zo’n traceerapp werkt volgens sommige experts het beste met een centrale server voor persoonsgegevens. Maar anderen noemen dat een onaanvaardbare aanslag op de privacy. België koos uiteindelijk voor een traceerapp zonder centrale databank.
Wat als de banken gehackt worden?
Hoewel het officiële standpunt van de banksector is om cash te ontmoedigen en contant geld als een anachronisme wordt afgedaan, klinkt in de wandelgangen soms een ander verhaal. ‘Cash helemaal afschaffen zou een heel slecht idee zijn’, zegt een directielid bij een grote Belgische bank. ‘Hoewel de kans uiterst klein is, moet je toch altijd rekening houden met het worstcasescenario: een megahack van het financiële systeem. Als zo’n ramp zou gebeuren, dan kan een reeds bestaand en vertrouwd stelsel met contant geld de rol spelen van tijdelijke back-up om een bevriezing van de economie te vermijden.’
Bjerg is het daarmee eens. ‘De coronacrisis doet ons anders denken over toeleveringsketens. Dat geldt ook voor geldsystemen. We waren zo gewoon geraakt om almaar meer te digitaliseren, zonder nog rekening te houden met catastrofescenario’s. De pandemie toont aan dat het ondenkbare wel degelijk realiteit kan worden.’
‘En wat is ‘digitale cash’? Een systeem van ‘digitale tokens’ die zonder centraal toezicht circuleren en anonimiteit garanderen.’
Besluit: ondanks de stroom aan digitale initiatieven, van de bitcoin over de Facebookmunt Libra tot de innovaties van de centrale banken, houden de klassieke munten en biljetten stand. ‘Cash is nog lang niet verdwenen, want het blijft essentieel als oppotmiddel’, zegt De Montpellier. ‘Het is onwaarschijnlijk dat de postcoronamaatschappij er een zonder cash zal zijn.’
Contant geld verliest wel terrein bij dagelijkse betalingen, maar van een afschaffing is geen enkele sprake, beklemtonen zowel de Europese Centrale Bank als de Europese Commissie. ‘Cash speelt nog altijd een belangrijke rol als betaalmiddel in de samenleving’, schreef de Europese Commissie in september in haar strategisch plan rond digitaal geld. ‘Cash moet zowel toegankelijk blijven voor de burger als ruim aanvaard blijven bij betalingen.’ Bjerg: ‘Misschien komen we na het bestuderen van alle digitale alternatieven tot het besluit dat papiergeld nog zo slecht niet is.