Live like a local! Met dat credo profileert Airbnb zich sinds 2008 als alternatief voor een inspiratieloze hotelkamer. Ironisch genoeg jaagt het verhuurplatform locals net weg uit wereldsteden, door bij te dragen tot stijgende huurprijzen en massatoerisme. Wij legden twee nieuwsgierige oren te slapen in het door selfiesticks gedomineerde Barcelona, waar illegale Airbnb-appartementen woekeren als hardnekkig onkruid.

Hi! We’re Juan and Victor. We love reading, movies, theatre and meeting new people from different cultures. Can’t wait to have you in our house. Het zoekertje op Airbnb van twee levenslustige dertigers, bedolven onder superlatieven zoals excellent hosts en so nice and friendly, mist zijn effect niet. In de queeste naar de laatste kruimels authentiek Barcelona in een jaarlijks door 20 miljoen toeristen platgewalste stad, overtuigt de cosy room in city center with breakfast. Ik heb amper op ‘reserveren’ geklikt, of er volgt een virtuele verwelkoming van Juan en Victor in een whatsappgroep die ze ‘Nina in Barcelona!!!!’ dopen, inclusief emoticons van hartjes en Spaanse vlaggetjes. Bingo. Ik krijg spontane visioenen van twee sociale Spanjaarden die mij de beste tapas voorschotelen, waarna we tot vijf uur ’s ochtends rioja degusteren en palaveren over movies, theatre en de zin van het leven. 

Fast forward naar mijn aankomst in Barcelona, een late maandagavond eind november. In het cosy apartment waar mijn beste vrienden in spe mij beloofden te ontvangen, is geen Spanjaard te bespeuren. Wel een Rus met weinig talent voor Engelse en/of Spaanse taalkunde, die – zo ontfutsel ik op zijn smartphonescherm – net als ik een whatsappgroep ‘Dmitri in Barcelona!!!!’ gekregen heeft. Oók met hartjes en vlaggetjes. Hier klopt iets niet, al helemaal niet omdat dit appartement zelfs met tonnen fantasie niet lijkt op de foto’s die ik online gezien heb. Hola, Juan y Victor?

Het blijkt ‘één groot misverstand’, excuseren de heren zich aan de telefoon. Jolige Juan heeft mij per ongeluk naar het verkeerde appartement gestuurd – waarmee meteen duidelijk wordt dat Juan en Victor eerder dan excellent hosts vooral sluwe Spanjaarden zijn met meerdere opbrengsteigendommen op Airbnb. Ook in het ‘echte’ cosy apartment waar ik nog eens een half uur later arriveer, is geen spoor van beide Barcelonezen. Wel een Canadees koppel op doorreis en een Peruaanse toeriste, die de twee resterende kamers in het appartement huren.

In Barcelona hebben net geen 10.000 toeristenverblijven een vergunning. Op Airbnb alleen al staan er ruim 18.000.

Slechte Spaanse scharnieren 

‘Een schoolvoorbeeld van een illegaal Airbnb- appartement’, verheldert Daniel Pardo bij een kop koffie de volgende ochtend. Daniel is lid van ABTS (Assemblea de Barris per un Turisme Sostenible), een koepelorganisatie rond duurzaam toerisme in de Catalaanse hoofdstad. ‘In Barcelona heb je een vergunning nodig om toeristenlogies te mogen verhuren, ook via Airbnb of andere deelplatformen. Sinds 2014 staat er een stop op die licenties, om massatoerisme tegen te gaan. In de praktijk blijven er clandestiene logeerplekken bij komen. In Barcelona zijn er net geen 10.000 toegekende vergunningen. Op Airbnb alleen al staan meer dan 18.000 zoekertjes in deze stad.’

Verhuurders zoals Juan en Victor maken handig gebruik van een achterpoortje in de wetgeving, die geen strikte regels omschrijft over de verhuur van zogenaamde hogares compartidos, ofwel gedeelde huizen. Wie af en toe een kamer verhuurt in zijn eigen woonst, heeft geen vergunning nodig in Barcelona. ‘Het is niet honderd procent legaal, maar ook niet echt illegaal’, geeft schepen van Toerisme Janet Sanz aan de telefoon toe. ‘We weten dat er van dit vacuüm misbruik gemaakt wordt en het is moeilijk aan te pakken. Daarom bekijken we op dit moment hoe we het strenger kunnen reguleren.’ Als we Daniel mogen geloven, is ‘op dit moment’ intussen al zo’n drie jaar aan de gang.

Het resultaat is een wildgroei aan illegale toeristenflats, die in de praktijk verdoken hostels blijken. Mensen zoals Juan en Victor doen uitschijnen dat ze je verwelkomen in hun eigen flat, terwijl ze er nooit één nacht doorgebracht hebben. Volgens dat patroon verhuren ze meerdere kamers in verschillende appartementen, telkens met een apart zoekertje. Je kunt de checklist met ‘symptomen’ in hun cosy room in city center unaniem afvinken. Meerdere slaapkamers, met op elke deur een individueel slot: check. De illusie van een door de gastheren geserveerd ontbijt, dat in de praktijk een zak toastbrood en een pot oploskoffie voor selfservice blijkt: check. Een host die uitblinkt in afwezigheid bij het in- en uitchecken en het verblijf zelf: check. Om geen argwaan te wekken bij buren die kunnen klikken bij de inspectiedienst, wordt in sommige illegale toeristenappartementen gevraagd om niet rond te bazuinen dat je in een Airbnb logeert, lees ik op verschillende websites. In mijn geval is de dekmantel subtieler: zowel de ramen die op de binnenkoer van het gebouw uitgeven als de deur van het terras aan de straatkant zijn met tape dichtgeplakt. Broken. Please do not open, staat erbij geschreven. Zouden de scharnieren in Spanje van zo’n erbarmelijke kwaliteit zijn? Of moeten de gesloten ramen eerder de decibels van luidruchtige toeristen intomen, die een bitsige buurvrouw op het idee zouden kunnen brengen de inspectiedienst op te bellen?

Van de Italiaanse bovenbuurvrouw hoeven Juan en Victor alvast niks te vrezen. Mogelijk werd ze omgekocht met onchristelijk grote hoeveelheden sangria en patatas bravas, want haar reactie op mijn vraag of ze last heeft van rumoerige toeristen, komt veel te snel. ‘Néé, helemaal niet!’, klinkt het, met een intonatie waarmee ze haar zelfs bij  de instapklas voor amateurtoneel wandelen zouden sturen. ‘Hoezo, toeristen?! Juan en Victor wonen hier. Heel lieve jongens, niks op aan te merken!’ 

De buurvrouw in het appartement aan de overkant van de gezamenlijke gang heeft duidelijk geen sangria en patatas bravas gekregen. ‘Het is een illegaal Airbnb-appartement’, repliceert ze meteen onomwonden. ‘Juan en Victor wonen hier niet, het is voortdurend verhuurd aan toeristen. De gemeente is vorige maand één keer langs geweest voor een inspectie, maar sindsdien heb ik er niets meer van vernomen.’ De overlast in het gebouw valt gelukkig mee, vindt een derde buurman. ‘De geur van sigaretten als gasten door het raam roken is wel vervelend.’ Meteen een verklaring voor de zogenaamd kapotte scharnieren. ‘Ook het geluid van rolkoffers door de gang dag en nacht is niet bepaald aangenaam’, vult de overbuurvrouw aan. ‘Maar het kan erger: een straat verder is een Airbnb die wél een vergunning heeft, waar constant feestjes gegeven worden. Ik heb al meerdere malen de hulplijn gebeld in het midden van de nacht, maar het blijft een probleem.’

Trolleyterreur in het pretpark

Daarmee leggen de buren meteen de vinger op de wonde die ook toeristische trekpleisters als Parijs, Amsterdam, Rome en Londen treft. De Amerikaanse econoom Josh Bivens van het Economic Policy Institute publiceerde begin 2019 een studie waarin hij de gevolgen van Airbnb voor steden analyseert. Hij concludeert dat de mogelijke voordelen voor een stad dankzij het platform (denk: extra toerisme en jobs) niet opwegen tegen de economische verliezen die het veroorzaakt. Zo is er het probleem van buurtoverlast en afval op straat in voorheen residentiële wijken, schrijft Bivens, doordat voor dit soort deelplatformen vaak geen restricties gelden over waar ze zich als toeristische accommodatie mogen vestigen. Dat leidt in voorheen rustige buurten tot 24/7 het geluid van ratelende rolkoffers aka ‘trolleyterreur’, afval op straat, nachtlawaai van dronken toeristen en gedrum op de metro. 

Ten tweede lopen stedelijke schatkisten door verhuur via Airbnb vaak toeristentaksen mis, aldus Bivens. Het lokale bestuur bepaalt zelf of en hoe er een toeristentaks geïnd wordt. Sommige steden hebben een akkoord bereikt met Airbnb, waarbij het verhuurplatform automatisch zo’n taks aanrekent. In Amsterdam is dat bijvoorbeeld 7 procent, in Lissabon en Porto 2 euro per persoon per nacht. In ons land, noch in steden in Spanje is er zo’n akkoord, waardoor het door toerisme verdiende geld niet terugstroomt naar de lokale gemeenschap. 

Een derde effect is de stijging van de lokale huurprijzen in steden waar de huizenmarkt van zichzelf al krap is. De voorbije vijf jaar zijn de huurprijzen in Barcelona met 40 procent gestegen. Een eigenaar kan nu eenmaal een stuk meer verdienen met Airbnb dan met reguliere huurcontracten, waardoor hij geneigd is een langdurige huurder in te ruilen voor een constante stroom van toeristen. Een snelle rekensom met Juan en Victor als voorbeeld: wie zes kamers verhuurt voor 30 euro per nacht, kan maandelijks tot 5.400 euro opstrijken. Dat is meer dan een vijfvoud van de gemiddelde huurprijs in Barcelona vandaag, die 969 euro per maand bedraagt.

Mijn excellent hosts zijn dan nog relatief brave jongens vergeleken met bedrijven die via hetzelfde achterpoortje in de wet tientallen appartementsblokken opkopen om te verhuren als aparte kamers. Volgens berekeningen van ABTS heeft de meerderheid van de adverteerders op Airbnb slechts één zoekertje. Maar zij die er wel meerdere hebben, bezitten 80% van de hele markt. De tien grootste spelers in Barcelona verhuren samen 996 appartementen, zo blijkt uit cijfers van scrapingwebsite DataHippo uit 2018.

De stijging van de huurprijzen kan uiteraard niet alleen aan verhuurplatformen toegeschreven worden. Ook speculatie op de vastgoedmarkt speelt bijvoorbeeld een rol. Toch publiceerden de Autonome Universiteit van Barcelona (UAB) en de Universiteit Parijs-Saclay in september 2019 een onafhankelijke studie die het rechtstreekse effect van Airbnb op de huurprijzen in de Catalaanse hoofdstad berekent. Hun conclusie: over het algemeen kan een stijging van 2% onmiddellijk toegeschreven worden aan Airbnb, met uitlopers tot 7% in de meest getroffen wijken. Sinds 2015 trok volgens Euronews dan ook 11% van de lokale bevolking weg uit Barcelona. 

‘Onze stad is niet meer van ons’, aldus Daniel Pardo van ABTS. ‘Volkse wijken zijn getransformeerd tot toeristische trekpleisters, lokale winkels worden reisbureaus, de prijzen van vastgoed stijgen. Vele vrienden zijn al uit Barcelona vertrokken. Niet alleen omdat het te duur is, maar er is ook het nachtlawaai, de drukte op straat, het oververzadigde verkeer …’ Raoul, een veertiger die al zijn hele leven in Barcelona woont, voelt zich soms een aapje in de zoo, vertelt hij in een bar in de multiculturele wijk El Raval. ‘Als er eerst vier toeristenbussen voorbijrijden voor mijn bus naar het werk er is, waan ik me soms echt in een pretpark. Ik ben opgegroeid in de wijk Poblenou, toen nog één groot industrieterrein waar niemand iets te zoeken had. Vandaag is het een hippe buurt met horecazaken waar je struikelt over de toeristen.’ Raoul deelt een woning met zijn goede vriend Juan, en ze verhuren een extra kamer – ‘wél legaal!’ – aan een student, om de huur te kunnen betalen. ‘Het is geen grote luxe, maar alleen zo lukt het om de eindjes aan elkaar te knopen.’

Nachtje illegaal verhuurd? 60.000 euro a.u.b.

Het gemeentebestuur van Barcelona maakt zich sterk dat ze de illegale toeristische appartementen ‘bijna’ onder controle hebben. Burgemeester Ada Colau, zelf een voormalige activiste die voor haar politieke carrière opkwam voor mensen die hun hypotheek niet kunnen betalen, probeert streng op te treden tegen het illegale circuit. Na de stop op de vergunningen in 2014 introduceerde ze twee jaar later het drastische ‘shock plan’. Het aantal controleurs voor illegale toeristenappartementen werd opgetrokken van twintig naar honderd. Er kwam een tool waarop toeristen zelf hun logeeradres kunnen ingeven om te controleren of die wel een licentie heeft, en zo’n 18.000 zoekertjes werden op verschillende platformen uitgekamd. Ze slaagden er zelfs in om Airbnb zover te krijgen bepaalde gegevens van verhuurders te delen met de gemeente, hoewel het platform internationaal niet bepaald bekendstaat voor zijn bereidheid tot medewerking.

Ondanks het ‘shock plan’ van burgemeester Colau, blijft het grootste misbruik onder de radar.

‘We hebben tussen 2016 en 2018 5.429 illegale toeristenwoningen opgespoord en de advertenties van verhuurplatformen verwijderd’, vertelt Janet Sanz, de schepen voor Toerisme. ‘Ook zijn er 7.024 boetes uitgedeeld en 1.200 woningen terug naar de reguliere huurmarkt gebracht. Op dit moment zijn er in Barcelona 9.606 toeristische woningen met een vergunning, en we plannen dat zo te houden. Dat zijn er meer dan voldoende.’ AirDNA, een website die data over vakantieverblijven bijhoudt, maakt een andere rekensom. Zij tellen 19.361 actieve toeristische verblijven in Barcelona, waarvan 79% op Airbnb. Meer dan de helft ervan zijn volledige huizen, waarvoor dus een vergunning nodig is. Jaarlijks verblijven 1,5 miljoen toeristen in een Airbnb-stekje.

De regering van Ada Colau probeert dan wel met harde hand op te treden tegen de illegale verhuur, het achterpoortje in de wet werkt misbruik in de hand. Het heikele punt is dat de grootste spelers onder de radar blijven. Een professional die tien appartementen illegaal verhuurt via het systeem van aparte kamers, loopt weinig risico om gepakt te worden. Het ‘shock plan’ viseert namelijk gehele woningen die zonder vergunning verhuurd worden. Worden ze toch gevat, dan hebben de ‘grote spelers’ genoeg middelen om een boete of advocaat te betalen. ‘De burgemeester bedoelt het goed’, vindt Ana (32), een Barcelonese die ik in een koffiebar in de wijk Gracia spreek. ‘Maar in de praktijk krijgt ze die illegale appartementen niet onder controle. Vaak gaat het om professionele maffiosi uit het buitenland. Een vriend van mij verhuurt ook meerdere kamers via Airbnb, via dat vacuüm in de wet. Ik vraag hem regelmatig of hij niet bang is voor controles, maar hij ligt daar niet wakker van. Met het geld dat hij verdient, legt hij een spaarpotje aan voor als er een controle komt. Maar ten eerste is die kans klein, en ten tweede weegt het volgens hem niet op tegen de winst die hij intussen kan maken.’

Schrijnend genoeg zijn het vooral minder fortuinlijke Barcelonezen die als eersten gevat worden door het ‘shock plan’. Zo blijkt uit het verhaal van Teresa (38). Samen met haar man en twee dochters van 3 en 9 verhuurde ze twee jaar geleden af en toe haar woning via Airbnb, als ze op vakantie gingen. ‘Zonder vergunning, dat klopt’, vertelt ze. ‘Maar het was mij ook niet duidelijk dat je daarvoor een licentie nodig hebt, omdat ik er zelf woon. Die sporadische verhuur was alleen om zelf de hoge huurprijs te kunnen betalen als gezin in Barcelona.’ Teresa schrok zich dan ook rot toen op een zekere dag een controleur voor de deur stond, die meteen een boetesom van 60.000 euro eiste. ‘Wij hebben dat geld echt niet. Bovendien zette mijn huisbaas ons binnen de maand op straat toen hij het hoorde, terwijl ik niet eens wist dat we iets verkeerds deden. Plots word je behandeld als een crimineel.’ 

Teresa’s advocaat, Dylan Tarín, legt via de telefoon uit dat ze geen alleenstaand geval is. Hij verdedigt meer dan honderd vergelijkbare zaken en richtte speciaal daarvoor het platform  ACABA op, een vereniging van burgers die gesanctioneerd zijn voor het verhuren van hun eigen woonst via Airbnb. ‘Het huidige boetesysteem in Barcelona maakt totaal geen onderscheid tussen sporadische verhuur en buitensporig misbruik. Zonder pardon wordt er 60.000 euro gevraagd aan iemand die misschien tien nachten zijn eigen appartement verhuurd heeft. Bovendien wordt alleen de verhuur van volledige woningen geviseerd. Wie het achterpoortje kent en meerdere appartementen als ‘aparte kamers’ verhuurt, blijft onder de radar. Net daar vind je het grootste wangebruik.’ Tarín is er wel van overtuigd dat zijn cliënten de boete in de praktijk niet zullen hoeven betalen. ‘Juridisch gezien is er zoveel aan te merken op die sanctie, dat ik ervoor kan zorgen dat niemand hoeft te betalen.’

Wie is de mol? 

Terwijl Teresa zonder kapitalistische bedoelingen af en toe een appeltje voor de dorst wilde verdienen, zijn de motieven van ‘mijn’ Juan en Victor iets minder onschuldig. Daniel Pardo heeft er dan ook geen medelijden mee. ‘Als je wilt, kunnen we hen rechtstreeks aangeven bij de inspectie’, stelt hij voor. ‘Ik heb daar de nodige contacten. Want als jij het als toerist via de tool rapporteert, kan het nog maanden duren voor er een controle en eventueel een sanctie volgt. We kunnen dat proces omzeilen, op voorwaarde dat jij ermee instemt dat het niet anoniem gebeurt.’ Ik moet toegeven dat ik niet sta te springen om Juan en Victor erbij te lappen, terwijl ik nog twee nachten veilig in hun bed hoop te slapen. Maar eerlijk: hun loyaliteit laat al stevig te wensen over nog voor ze mijn vrienden zijn kunnen worden. En bijdragen aan duurzamer toerisme, daar kan ik niks op tegen hebben. Ik stem in met het plan van de duidelijk enthousiaste Daniel. ‘Fantastisch. Ik heb jouw nummer aan de inspectie doorgegeven. Ze komen morgen langs, maar zullen jou op voorhand nog even opbellen ter aankondiging.’ 

‘Is er geen systeem met verplichte vergunningen in Barcelona?’ ‘Nee hoor, helemaal niet’

Als ik de volgende avond na een hele dag vergeefs wachten op een telefoontje besluit terug te keren naar mijn cosy apartment, krijg ik het instant Spaans benauwd. Plots staan Juan en Victor wél in levenden lijve in ‘hun’ keuken. De eerste live ontmoeting met mijn gastheren, na drie nachten Barcelona. Ik vertrouw hun theatrale omhelzing en poeslieve ‘Alles naar wens?’ voor geen haar. Zouden ze gebeld zijn door de inspectie en meteen beseffen dat ik de mol ben? En dat het prijskaartje van die ontmaskering geen cadeaucheque van duizenden euro’s uit de hand van Gilles De Coster is, maar wel een boete met evenveel nullen? Ik had mij eerder via mail voorgesteld als een Belgische journaliste die schrijft over ‘toerisme in Barcelona’, om het veilig vaag te houden. Juan stelt mij in het appartement meteen fijntjes de vraag of ik dan ook over Airbnb schrijf. ‘Misschien, ik moet de invalshoek nog bepalen’, lieg ik. ‘Want hoe werkt dat hier?  Is er geen systeem met verplichte vergunningen in Barcelona?’ ‘Nee hoor, helemaal niet’, liegt Juan op zijn beurt. Van je vrienden moet je het hebben.

Als de bel gaat, staat er inderdaad een man in uniform voor de deur. Maar behalve de blijkbaar kapotte wasmachine komt hij niks inspecteren. Juan en Victor vertrekken even later weer naar hun ‘echte’ huis. De rest van de avond en ook de volgende dag heb ik geen controleur gezien of gehoord. Als ik ’s ochtends richting luchthaven vertrek, vind ik het jammer dat het plan niet geslaagd is. Al was het maar om het schuldgevoel af te kopen voor mijn ratelende rolkoffer om zeven uur ’s ochtends. Sorry, Barcelona.

Goede samenwerking’ met Airbnb

De Catalaanse hoofdstad is zeker niet de enige die worstelt met de regulering van het verhuurplatform. In Brussel – waar een vergunning ook verplicht is – werd in oktober een Airbnb-cel opgericht om illegale verhuur op te sporen. 

In Amsterdam mag je maximaal dertig dagen per jaar verhuren en Palma de Mallorca heeft Airbnb zelfs compleet gebannen uit de stad. 

‘Barcelona heeft nog geen duidelijke regels over het delen van aparte kamers in huizen, en dat is voor iedereen verwarrend’

‘Met een goede regulering en handhaving zou de verhuurwebsite perfect moeten kunnen werken binnen een stad’, legt de Nederlandse platformeconoom Martijn Arets uit. ‘In de praktijk is het probleem dat het gemeentebestuur wel regels kan opleggen, maar afhankelijk is van het platform om die te kunnen handhaven. Als Airbnb weigert om gegevens te delen of zoekertjes te verwijderen, verloopt een samenwerking uiteraard lastig.’ De reden waarom Airbnb niet gemakkelijk vrijwillig meewerkt, hoef je volgens Arets niet te ver te zoeken. ‘Het platform heeft alleen maar baat bij zoveel mogelijk advertenties, die bij voorkeur continu verhuurd zijn. Het blijft een commercieel bedrijf dat winst wil maken. Bovendien doen ze moeilijk bij onderhandelingen met besturen omdat ze weten: als we een toegeving doen in stad A, zal stad B dat ook willen. Daarom zijn ze zo voorzichtig.’ Arets voorspelt wel dat de situatie in de toekomst zal keren. ‘Airbnb zal zich op termijn wel bereidwilliger moeten opstellen. Als de impact zo groot blijft, blijft ook de weerstand groeien en schieten ze in eigen voet. Maar de verantwoordelijkheid ligt ook bij gemeenten, die een regulering moeten voorzien die aangepast is aan de individuele behoeften van hun stad. Ze moeten bedenken hoe ze omgaan met online platformen die impact hebben op de samenleving.’

Airbnb argumenteert dat ze van hun kant hun best doen om tegemoet te komen. ‘De toeristische industrie groeit, en wij vinden het cruciaal dat iedereen daar een graantje van meepikt –niet alleen de hotelketens’, zo verdedigt Andreu Castellano van Airbnb Spanje het bedrijf in een reactie. ‘We hebben goed samengewerkt met de gemeente Barcelona door advertenties zonder vergunning te verwijderen, samen een tool te ontwikkelen die misbruik opspoort en gegevens van hosts te delen. Alleen heeft Barcelona nog geen duidelijke regels over het delen van aparte kamers in huizen, en dat is voor iedereen verwarrend. Wij willen samenwerken met de regering om eerlijke regels op te stellen, waardoor we een onderscheid kunnen maken tussen gewone mensen en professionals.’

Maar daar zijn ze voorlopig nog niet. Zodra ik terug in België ben, mailt Daniel dat ook hij niks meer vernomen heeft van een controle bij Juan en Victor. ‘Het beste bewijs dat de regering laks is, en het controlesysteem te bureaucratisch’, aldus Daniel. Van Juan en Victor krijg ik enkele dagen later op mijn Airbnb-profiel de complimenten mee dat ik een ‘uitzonderlijk vriendelijke, beleefde en propere gast’ ben, die ‘altijd welkom is in hun huis’. De snoodaards. In een poging toch  een minuscuul druppeltje op een hete plaat te spetteren, geef ik het appartement alsnog aan via de meldingstool voor toeristen. Maar tot op de dag van vandaag staat de cosy room in city center with breakfast nog in volle glorie op  Airbnb te blinken.  

Think Forward:

Als reactie op de gevolgen van het groeiende Airbnb, lanceerde een internationale beweging in november Fairbnb als alternatief. Daarbij wordt gekozen voor een beperkt aantal verhuuradressen bij mensen thuis, en stroomt 50 procent van de opbrengst terug naar sociale projecten. Een proefproject is inmiddels gestart in Valencia, Barcelona, Amsterdam, Bologna en Venetië.