De mensheid werd overrompeld door de COVID-19-pandemie, hoewel we al tientallen jaren waren gewaarschuwd door kleinschaligere uitbraken van SARS, Ebola, MERS en vogelgriep. De Amerikaanse president Barack Obama onderkende de ware aard van de dreiging die besmettelijke ziekten zouden kunnen vormen en richtte zelfs een eenheid Global Health Security and Biodefense op binnen de Nationale Veiligheidsraad. Maar Donald Trump heeft die in zijn oneindige wijsheid weer opgedoekt.
Gezien de grote kans dat we vroeg of laat weer met een pandemie te maken krijgen, is de internationale gemeenschap terecht bezig met discussies over hoe we het de volgende keer beter kunnen doen. Vorige maand heeft een bijeenkomst op hoog niveau van de Verenigde Naties over de preventie van, paraatheid voor en reactie op pandemieën (PPPR) een ‘politieke verklaring’ opgesteld die als een mijlpaal werd geprezen. In het veertien pagina’s tellende ontwerp werd erkend dat, zoals Carolyn Reynolds, medeoprichter van het Pandemic Action Network, het formuleerde, PPPR ‘zoveel meer is dan een nationale gezondheidskwestie; het is een nationale en mondiale veiligheids- en economische kwestie. Net als de klimaatverandering zijn pandemieën een wereldwijd systemisch risico en een existentiële bedreiging voor de mensheid, en we moeten ze ook als zodanig behandelen.’
Maar is dit niet gewoon een open deur intrappen? Hoewel sommigen het akkoord hebben geprezen als ‘historisch,’ ging het niet gepaard met harde toezeggingen van regeringen.
We weten al wat er nodig is om het de volgende keer beter te doen
Nadat COVID-19 zich wereldwijd verspreidde, stierven miljoenen mensen in de arme landen omdat ze geen toegang hadden tot medicijnen die in de rijke landen werden opgepot. We hadden ontheffingen nodig van alle intellectuele eigendomsrechten (IP) met betrekking tot de pandemische ziekteverwekker – waaronder vaccins, tests, persoonlijke beschermingsmiddelen en therapeutica – evenals toezeggingen van iedereen om technologie te delen en de fondsen te verschaffen die nodig waren om de armere landen te helpen.
Toch zagen we tijdens de COVID-19-crisis dat zelfs de machtigste voorstanders van internationaal bestuur, namelijk de Verenigde Staten, weinig schroom toonden om regels en normen te overtreden die in strijd werden geacht met hun eigen onmiddellijke belangen. Hoewel het inperken van bepaalde verplaatsingen van mensen om de verspreiding van het virus tegen te gaan één ding was, was het blokkeren van de export van essentiële COVID-gerelateerde producten een heel andere zaak.
Sommige ontwikkelingslanden betaalden meer dan ontwikkelde landen
Bovendien weten we nu, dankzij een moedig verzoek om informatie in Zuid-Afrika en andere bevestigde lekken, dat grote farmaceutische bedrijven zo ver gingen dat ze sommige ontwikkelingslanden meer in rekening brachten dan ontwikkelde landen. Sommige bedrijven stonden er ook op dat het grootste deel van hun producten naar Europa werd geëxporteerd vanuit de opkomende markten waar ze werden gemaakt, ook al hadden de eigen burgers van die landen wanhopig medicijnen nodig.
Erger nog, terwijl de regeringen van ontwikkelingslanden strikte contractuele verplichtingen hadden, werden de bedrijven zelf ontheven van zelfs maar de minimale eis om het beloofde aanbod op tijd te leveren. En ze drongen aan op geheimhouding – om redenen die nu duidelijk zijn – zelfs als dat betekende dat ze de transparantiewetten van een land schonden. Veel regeringen van ontwikkelingslanden moesten dus kiezen tussen het redden van de levens van hun burgers en het overeind houden van democratische waarden. Als compromis koos ten minste één land ervoor om de vaccins uit Rusland te halen. Voor andere landen was China de enige mogelijke bron.
Een krachtige vrijstelling van intellectuele-eigendomsrechten
Elke rationele aanpak moet beginnen met de erkenning dat het beheersen van pandemieën in ieders belang is. Gezien het kennelijke onvermogen van de rijke, machtige landen om hun beloften tijdens een crisis na te komen, is de redelijke oplossing ervoor te zorgen dat er overal capaciteit is om pandemische producten te produceren en de te verwachten belemmeringen voor landen om dat te doen, weg te nemen. Dat betekent instemmen met een krachtige vrijstelling van intellectuele-eigendomsrechten en het instellen van strenge straffen voor elk farmaceutisch bedrijf dat zich ten onrechte bemoeit met het gebruik van het gespecificeerde intellectuele-eigendomsrecht door een ander bedrijf, ook in gevallen waarin de productie wordt geëxporteerd naar andere ontwikkelingslanden.
Om toekomstige bedreigingen voor te blijven, moet een deel van de relevante technologie nu al overgedragen worden, en moeten overheden en bedrijven zich committeren om elke bijkomende overdracht te vergemakkelijken die toekomstige ziekteverwekkers nodig zouden kunnen maken. Regeringen moeten de middelen en de wettelijke bevoegdheid hebben om bedrijven binnen hun rechtsgebied te dwingen of ertoe aan te zetten om dergelijke technologie te delen, en ontwikkelingslanden moeten het recht hebben om een rechtszaak aan te spannen als dat niet gebeurt. Dit gezegd hebbende, zijn de mondiale handhavingsmechanismen zwak, en zagen we tijdens de COVID-19-pandemie de schending van internationale regels en normen door landen in het Mondiale Noorden – zonder gevolgen. Daarom is het zo belangrijk om productie- en medicijnontwikkelingscapaciteit in het Mondiale Zuiden te hebben.
Verplichten om gegevens te delen
We kunnen er ook niet op vertrouwen dat geavanceerde economieën noodfinanciering zullen verstrekken als de situatie daarom vraagt. In de huidige onderhandelingen was het zelfs moeilijk om hen zover te krijgen dat ze toezeggingen deden. Nogmaals, om toekomstige bedreigingen voor te blijven, moeten we nu de nodige fondsen mobiliseren en duidelijke regels opstellen voor het verstrekken ervan. Zelfs als het onwaarschijnlijk is dat sommige regeringen onmiddellijk geld beschikbaar zullen stellen – de wereld hoeft niets te verwachten van de Republikeinen in het Amerikaanse Congres – is het nog steeds mogelijk om een bindende overeenkomst te sluiten om het geld via multilaterale kanalen zoals ontwikkelingsbanken en het Internationaal Monetair Fonds te sluizen.
Er is hier een quid pro quo. Omdat voor het beheersen van toekomstige ziekteverwekkers gegevens nodig zijn, moeten alle landen zich verplichten om gegevens te delen. Maar tijdens de COVID-19-crisis werd Zuid-Afrika feitelijk gestraft toen het een nieuwe variant van het virus ontdekte: andere landen reageerden door reisbeperkingen op te leggen, ook al was het onduidelijk waar de variant vandaan kwam en of deze elders vaker voorkwam. Deze episode schept een potentieel rampzalig precedent voor de volgende pandemie. Landen moeten worden gestimuleerd om openheid te betrachten; het waarborgen van de toegang tot technologieën en noodfinanciering is daarbij essentieel.
Met COVID-19 gaven we prioriteit aan de winsten van farmaceutische bedrijven
Met COVID-19 gaven we prioriteit aan de winsten van farmaceutische bedrijven boven de levens en het welzijn van mensen in de ontwikkelingslanden. Dit was immoreel, beschamend en contraproductief. Zolang een ziekteverwekker ergens kan broeien, zal er een risico zijn op gevaarlijke nieuwe mutaties die iedereen bedreigen. En terwijl Amerika en zijn Europese bondgenoten een strijd voerden om de harten en geesten van de ontwikkelingslanden, schoten ze zichzelf in de voet en legden ze de zwakheden van hun eigen democratieën bloot. Wat de rest van de wereld ziet zijn regeringen die zo in de ban zijn van Big Pharma dat ze hun belangen boven hun eigen veiligheid stellen.
We moeten de weg bereiden voor een rechtvaardiger, inclusiever en rationeler reactie de volgende keer. Geconfronteerd met die dringende taak, schieten de VN-vergaderingen van vorige maand ernstig tekort.
De auteur Joseph E. Stiglitz, in 2001 winnaar van de Nobelprijs voor de economie, is hoogleraar aan de Columbia Universiteit en medevoorzitter van de Independent Commission for the Reform of International Corporate Taxation.
© Project Syndicate, 2023.
www.project-syndicate.org