Nu de spanningen in Oekraïne met de dag toenemen, zien experts ook een sterke toename van de verspreiding van misinformatie. Zo was er recentelijk het verhaal van vijf Oekraïense soldaten die Rusland inreden, waarna ze door Russische troepen werden gedood. Moskou publiceerde later de beelden en foto’s van het kapotgeschoten voertuig, samen met de vermeende ‘helmet cam’-beelden van de Oekraïners.

Het verhaal wordt door Rusland in een anti-Oekraïne-discours geplaatst, om zo verdere stappen tegen het land te rechtvaardigen. Recentelijk hebben onderzoekers de gepubliceerde beelden onderzocht. Metadata van het videobestand in combinatie met satellietbeelden, bewijzen echter dat de confrontatie niet plaatsvond in Rusland – zoals Moskou beweerde – maar in Oekraïne. Op exact dezelfde locatie als waar eerder een Oekraïense granaat een grenspaal zou hebben vernietigd.

Overgeschilderd voertuig

Daarnaast merkten de onderzoekers op dat het voertuig in kwestie niet gebruikt wordt door het Oekraïense leger. Het vernietigde voertuig was een BTR-70M, dat was overgeschilderd om de indruk te geven dat het eigendom van Oekraïne was.

Nu Rusland steeds meer berichten op social media publiceert, maken steeds meer onderzoekers, journalisten en ook amateur speurders gebruik van het internet om deze inhoudelijk te controleren. Voornamelijk deze laatste groep lijkt een belangrijke rol te spelen in het blootleggen van de Russische propagandamachine. 

Bellingcat

Het netwerk van Bellingcat – een netwerk van burger-onderzoeksjournalisten – verzamelt data en factcheckt deze. Het is gespecialiseerd in factchecken en het uitvoeren van onderzoek op basis van openbare (online)bronnen, sociale media en open data. Zo onderzocht het de berichtgeving over de Syrische Burgeroorlog, de vliegramp van MH-17 en later Aleksej Navalny.

Bellingcat won sinds de oprichting in 2014 verschillende internationale prijzen, zoals in 2019 de Investigative Reporting Award van de European Press Prize. 

Oprichter van Bellingcat, Elliot Higgins, vertelt aan Motherboard dat zijn team meestal binnen het uur een factcheck kan uitvoeren. Dit is mogelijk dankzij de toegewijde groep van ervaren onderzoekers die zich verbinden aan het onderzoeksnetwerk. “We bestaan al een lange tijd en zijn bekend met het voeren van onderzoeksjournalistiek”, aldus Higgins.

Makkelijk te ontkrachten

Volgens Bellingcat is de informatie die uit Rusland komt gemakkelijk te ontkrachten. Zo was er de evacuatie van de steden Donetsk en Loehansk, gefilmd door de separatisten. Metadata van de video bewijzen echter dat de video twee dagen eerder al was opgenomen. Het doet vermoeden dat de evacuatie in scène was gezet.

“Ze fabriceerden een vluchtelingencrisis, zodat ze hen naar Rusland konden vervoeren. Het leek zo alsof de bevolking vluchtte voor een genocide”, aldus Higgins. Dit alles maakt deel uit van de Russische rechtvaardiging om de regio militair te betreden. Het valt hem echter op dat de Russen geen lering trekken uit alle berichten die worden ontkracht. “De berichtgeving lijkt zelfs slechter te worden. Ik ben nu alles drie keer aan het controleren, omdat het zo belachelijk is. Ze publiceren misinformatie en vervolgens geven ze de blauwdruk van de vervalsing ermee weg”.

Poolse saboteurs

Zo was er de video – compleet met metadata – van de mogelijk Poolse saboteurs. Er was te zien dat hij uit twee samengevoegde video’s bestond en dat er een externe audiobron over was gelegd. De audiobron bleek afkomstig te zijn van een YouTube-video uit 2010 en was van een Finse schietbaan. Daarnaast was hij al weken eerder gemaakt, zo toonden de metadata.

Bellingcat toont aan dat burgerjournalistiek een belangrijke rol kan spelen in de berichtgeving rond conflictsituaties. Dankzij open-source data en de toegang tot openbare informatie bereiken amateur onderzoekers belangrijke doorbraken.

Twee weken geleden rolde de Oekraïense veiligheidsdienst in de stad Lviv nog twee ‘fake news’-netwerken op. De netwerken werden vermoedelijk aangestuurd door Russische actoren en moesten paniek zaaien op sociale media in de vorm van misinformatie.

(ns)