Waar nagenoeg de hele wereld strikte coronamaatregelen getroffen heeft (mondmaskers, lockdowns, social distancing) om de pandemie te bestrijden, heeft Zweden nauwelijks beperkingen opgelegd. De overheid rekent er op het gezond verstand van zijn burgers. Lange tijd was groepsimmuniteit de heilige graal, maar daar is het land intussen van afgestapt. Er kwamen echter geen andere beperkingen in de plaats. Een jaar na het begin van de crisis, zijn de tegenstanders van de nationale strategie het beu. Aan het einde van hun latijn vluchtten sommigen zelfs het land uit, moegetergd door een ‘systemische’ kliek, die wordt geleid door experts, de media en de publieke opinie. Enkele getuigenissen:
Met meer dan 13.000 overlijdens, zijn de Zweedse resultaten in de strijd tegen het coronavirus triest te noemen in vergelijkingen met de buurlanden. In Denemarken, Finland en Noorwegen werden er tot op heden respectievelijk 2.395, 801, en 641 doden gerapporteerd. Tegenstanders wijzen met de vinger naar de lokale aanpak, specifiek het streven naar groepsimmuniteit.
“Hadden we maatregelen getroffen zoals aanbevolen door de internationale wetenschappelijke gemeenschap, zouden we cijfers kunnen hebben die vergelijkbaar zijn met die van andere Scandinavische landen. Helaas zijn we ver verwijderd van dat doel”, betreurt Lonni Besançon, een Franse wetenschapper die gespecialiseerd is in datavisualisatie en sinds 2018 in Zweden woont.
Voorvechters van de Zweedse strategie beweren dat hun land niet te vergelijken is met de buurlanden en dat de psychologische en economische voordelen uiteindelijk veel groter zullen zijn. Beide partijen hebben hun argumenten, we gaan dat debat niet opnieuw voeren. Het probleem is dat er geen debat is. Dat is in ieder geval wat honderden wetenschappers van diverse pluimage – de grote meerderheid met een sterke band met Zweden – nu proberen aan te klagen.
Keith Begg is Iers en afgestudeerd in Europese studies en internationale betrekkingen. Hij werkt als communicatiemanager voor verschillende mensenrechten- en milieu-ngo’s. Hij reisde vele jaren de wereld rond, voordat hij zich in 2013 in Zweden vestigde in naam van de liefde.
Vanaf het begin van de crisis realiseerde Keith Begg zich dat de Zweedse autoriteiten een koers volgden die compleet het tegenovergestelde was van wat elders werd gedaan. “Al in een vroeg stadium werd duidelijk dat Zweden het wetenschappelijke bewijs niet volgde om de pandemie aan te pakken”, legt hij uit. Hij probeert bewustwording te creëren en klaagt de aanpak aan op sociale media. Maar net als anderen die kritiek durven uit te oefenen op de Zweedse strategie, krijgt hij te maken met ‘bedreigingen, beledigingen en racistische opmerkingen”. “Ik was ook het slachtoffer van doxing: al mijn persoonlijke gegevens werden gepost op een Facebook-groep met duizenden leden, met het onderschrift ‘Hier is hij'”, aldus de Ierse communicatiemanager;
Om de Zweedse strategie in vraag te kunnen stellen zonder de woede van voorstanders op zijn hals te halen, vatte hij het idee op om een privégroep op Facebook op te richten: MEWAS (voor Media Watchdogs of Sweden). ‘We waren een groep bezorgde burgers die de waarheid wilden vertellen over wat er in Zweden gebeurde’, legt hij uit. ‘Internationale media publiceerden vaak verhalen, gebaseerd op getuigenissen van de regering en de FHM (Zweedse gezondheidsdienst, red.), die misleidend en feitelijk onjuist zijn. […] We controleerden ze en schreven de journalisten aan met onze factcheck.’
Al snel groeide het ledenaantal van de groep aan tot ongeveer 200. Voornamelijk ging het om Zweedse wetenschappers die in het buitenland wonen of buitenlandse onderzoekers die in Zweden zijn gevestigd. De meesten van hen zijn pro-mondmaskers, en voor lockdownmaatregelen. Verguisd door bepaalde extremisten, betaalden ze de prijs voor hun acties.
Mondmaskers
‘Bij sommige van onze leden zijn in het openbaar mondmaskers afgerukt. Sommigen werden bespuugd, simpelweg omdat ze een masker droegen. Mensen zijn ook hun baan kwijtgeraakt omdat ze een mondmasker droegen, het argument was dan dat het in strijd was met de aanbevelingen van de FHM’, zegt Keith Begg.
Sommige gemeenten hebben zelfs het dragen van maskers op straat verboden. Onlangs stuurde een school in Stockholm een student naar huis omdat hij in de klas een masker droeg.
Lonni Besançon maakt geen deel uit van MEWAS. Maar zijn getuigenis is vergelijkbaar met dat van Keith Begg en de andere leden van de groep.
“Als ik mijn masker opzet op straat, kijken mensen me scheef aan. Er heerst een grote angst in Zweden voor het mondmasker”, zegt de Franse onderzoeker. “Dit komt allemaal door miscommunicatie van de gezondheidsdiensten en de overheid. Ooit werd bijvoorbeeld gezegd dat een masker verkeerd dragen gevaarlijker is dan er geen dragen.’”
Net als Keith Begg merkt Besançon in zijn omgeving dat het debat onmogelijk is. ‘Zelfs enkele geliefden hebben me aan het begin van de crisis duidelijk gemaakt dat het verkeerd was om kritiek te uiten op de regering en dat de politici wisten wat ze deden. Kortom, ik kreeg te horen: “Geen heisa veroorzaken, geen revolutie teweegbrengen. We zijn hier niet in Frankrijk”, legt hij uit.
De media doen mee
Nog meer dan de onwil van de Zweedse bevolking om hun autoriteiten kritisch te bevragen, hekelen de twee mannen de oogkleppen van de FHM en de medeplichtigheid van de Zweedse media. “Verschillende uitspraken van Anders Tegnell [de belangrijkste epidemioloog van Zweden, red.] en zijn collega’s zouden overal elders een schandaal hebben veroorzaakt. Maar niet in Zweden. Ik kan nog steeds niet begrijpen waarom Zweedse journalisten daarover zwijgen’, fulmineert Lonni Besançon ongelovig.
De Franse onderzoeker verwijst met name naar de flagrante fouten die zijn aangetroffen in het werk van kinderarts en epidemioloog Jonas Ludvigsson. Omdat hij scholen koste wat het kost open wilde houden, gebruikte hij totaal ongegronde argumenten en snoeide hij zelfs in de cijfers van de oversterfte bij kinderen.
Besançon stelde de bedenkelijke praktijken aan de kaak, maar de Zweedse media grepen de zaak nauwelijks aan. ‘Maar omgekeerd, toen Ludvigsson met de dood werd bedreigd, was het niet uit de pers weg te slaan. De overheid was er toen ook snel bij om de epidemiologen wettelijke bescherming te bieden. Maar de wetenschappers die de nationale aanpak afkeuren en al maanden worden lastiggevallen, worden aan hun lot overgelaten’, zegt hij.
Keith Begg stelt het scherper. Volgens hem “hebben de Zweedse media zich gedragen als een spreekbuis van de regering en de FHM”. Onlangs moest zijn Facebookgroep het ontgelden. Vorige maand werd MEWAS geïnfiltreerd door journalisten van Sveriges Radio, een radiostation van de Zweedse openbare omroep. In het artikel werd de groep voorgesteld als een lobbyorganisatie die ‘verontrustende beeldspraak en methoden gebruikt in een poging om de Zweedse belangen in het buitenland te beïnvloeden, iets wat de Zweedse burgers kan raken’.
In de nasleep van de mediaheisa noemde Emma Frans, een epidemioloog met veel volgers, MEWAS een “bedreiging voor de democratie”. De FHM reageerde ook en zei dat het ‘onaangenaam’ en schokkend’ was dat zoiets in Zweden gebeurt.
De mediastorm werd zo hevig dat Keith Begg uiteindelijk het land moest verlaten en terugkeerde naar Ierland. De fysieke bedreigingen van leken kon hij incasseren. Dat de media en bepaalde wetenschappers zulke acties indirect in de hand werkten kon hij niet meer aan.
“Het was de retoriek die werd gebruikt door experts, Zweedse media en overheidsinstanties die me echt bang maakte. Het was precies het soort beeldspraak dat ik hoorde toen ik voor mensenrechtenorganisaties werkte in autoritaire staten als Cambodja, Wit-Rusland of Azerbeidzjan. Het werd zo erg dat ik niet meer kon buitenkomen zonder constant over mijn schouder te kijken. Ik schrok toen er een auto naast me stopte. Het horen van incompetente, door de elite gesteunde experts die mij en anderen een “bedreiging voor de democratie” noemen, was de laatste druppel. Ik vreesde dat ze aan mijn deur gingen staan”, bekent hij.
Media in het verweer
Is Zweden in een jaar veranderd in een dictatuur waarin alle media in handen van de staat zijn en elke tegenstander het zwijgen wordt opgelegd? Absoluut niet, zegt Anders Pontara, hoofdredacteur van Ekot, het Sveriges Radioprogramma achter het eerste MEWAS-verslag.
‘Over het algemeen zou ik zeggen dat de Zweedse media hun werk goed hebben gedaan en dezelfde moeilijkheden hebben ondervonden als veel media over de hele wereld om dit gloednieuwe virus succesvol te begrijpen en het te verslaan. Op de Zweedse radio steunen we de overheid helemaal niet, we zijn een onafhankelijk overheidsbedrijf. Het is niet onze taak om iets of iemand te ondersteunen’, zegt Anders Pontara.
‘Het is onze taak om te berichten over de strategie en de besluitvorming rond de virusaanpak, en om verschillende stemmen aan het woord. En dat is wat we doen.’
Zo benadrukt de journalist van Sveriges Radio dat professor Björn Olsen, die totaal gekant is tegen de nationale strategie, een grote stem heeft gehad in de media. “Hij had afgelopen zomer zijn eigen primetime live radioshow bij ons”, zegt Pontara.
Professor Olsen uitte tijdens dat programma echter zijn grieven over de berichtgeving van Zweedse media over het coronavirus. Hij betreurde het met name dat de nationale strategie te weinig in vraag werd gesteld: ‘”Dweepzucht is gevaarlijk, en veel media zijn fervente predikers geweest in de sekte rond de Zweedse aanpak. Groepen hebben er baat bij om een advocaat van de duivel onder de leden te hebben, die vragen stelt en het groepsdenken uitdaagt. Dat ontbrak duidelijk toen het volksgezondheidsagentschap de coronapandemie een gewone griep noemde”, zei hij destijds.
Hoewel Sveriges Radio zich enigszins probeert te onderscheiden van de concurrentie, lijkt het probleem heel reëel. Maar als de radiozender beweert eerlijke berichtgeving te brengen over het nationale debat, waarom publiceerde hij dan een artikel waarin hij MEWAS beschuldigde op een volgens Keith Begg ‘lasterlijke’ manier. Anders Pontara had een duidelijk antwoord klaar:
“Volgens experts op het gebied van media-invloed valt deze groep op door zijn harde retoriek, waarbij de verantwoordelijken voor de Zweedse strategie van misdaden tegen de menselijkheid worden beschuldigd en parallellen worden getrokken met het nazisme. Leden van de groep probeerden andere landen te beïnvloeden om de grenzen met Zweden te sluiten. Groepsleden richtten zich ook individueel op wetenschappers en journalisten. MEWAS is een Facebook-groep die zich voordoet als een ngo en verschillende acties coördineert om het debat te beïnvloeden. De groepsleden worden echter zelden op die manier in de media gepresenteerd. Vanuit wetenschappelijk oogpunt is het ook interessant om op te merken dat verschillende leden van de groep wetenschap beoefenen aan Zweedse universiteiten, en sommige zijn experts op relevante gebieden. Velen zijn dat echter niet”, legt de Zweedse journalist uit.
Hoe valt dit fenomeen uit te leggen?
Op de vraag waarom het debat in Zweden zodanig op slot zit, antwoordden de getuigen eensgezind: het is een kwestie van mentaliteit. Enerzijds hebben Zweden de neiging om blind te vertrouwen op de overheid. Anderzijds onderscheiden ze zich graag van de rest van de wereld, de zogeheten “Zweedse uitzondering”.
‘Mensen hebben lange tijd geen reden gehad om aan hun overheid te twijfelen. De voorbije 100 jaar heeft Zweden namelijk, in tegenstelling tot de meeste andere Europese landen, zeer weinig grote crises meegemaakt. Ik denk dat Zweden een door vrede aangetast land is, en dat het karakter van een land pas echt wordt onthuld tijdens een crisis’, zegt Keith Begg.
Lonni Besançon illustreert de Zweedse uitzondering: “Als hen wordt verteld dat ze op veel gebieden de beste zijn, zoals gezondheid of onderwijs, gedragen ze zich bescheiden. Ze hoeven geen felicitaties of schouderklopjes. Anderzijds worden ze snel opstandig bij kritiek. Ze hebben echt vertrouwen in hun land en in hun politici, gecombineerd met een verlangen om anders te zijn. Het is erg ingewikkeld om dat beeld te doorbreken. Zodra je Zweden bekritiseert, ontaardt de discussie nogal snel.
Zelfreflectie
Is Zweden een jaar na het uitbreken van de pandemie nog in staat om de eigen aanpak in vraag te stellen? Koning Carl Gustaf kwam onlangs onder zijn steen vandaan en noemde de nationale strategie een mislukking. Als gevolg hiervan heeft de Zweedse regering zichzelf de bevoegdheid gegeven om bepaalde gezondheidsmaatregelen in te voeren … maar liet het na om er veel te activeren. Onze twee gesprekspartners zien de toekomst daarom somber in.
‘Incompetentie, gebrek aan verantwoordelijkheid en verantwoording zijn endemisch bij de Zweedse regering en het ambtenarenapparaat. De aanpak van de pandemie werd bepaald door leugens, ontkenningen en revisionisme”, vindt Keith Begg. “Ik zie de voordelen van zo’n niet-conflicterend maatschappelijk klimaat wel in. Maar in tijden van grote crisis worden de nadelen van een volk dat zijn regering niet kritisch in de gaten houdt pijnlijk duidelijk”, zegt Lonni Besançon.
Volgend jaar vinden de parlementsverkiezingen plaats in het land. Voor Keith Begg is het onwaarschijnlijk dat de huidige heersers de gevolgen van hun aanpak van de pandemie zullen betalen. “Het is moeilijk om van een conformistische samenleving over te gaan naar actievere samenlevingen die we bijvoorbeeld in Duitsland, België, Frankrijk en Ierland zien, waar politici en overheidsfunctionarissen voortdurend worden uitgedaagd en verantwoordelijk gehouden door de oppositie, de media en maatschappelijke bewegingen. Dit ontbreekt tegenwoordig echter in Zweden. Ik denk dat de verkiezingsresultaten het land in een nog meer precaire situatie dan vandaag zullen doen belanden. Misschien worden er dan mensen wakker”, besluit hij.
(jvdh)