“Dit is uiterst gevaarlijk, en we zien het meer en meer bij rechts conservatieven”, zo sneert Jean-Marc Nollet (Ecolo) vanmorgen over de plannen van Bart De Wever (N-VA). “Een pleidooi voor een staatsgreep omdat de verkiezingsuitslag geen splitsing van het land mogelijk zal maken”, zo noemt Egbert Lachaert (Open Vld) de zaak, die hij “als democraat zorgwekkend” vindt. De N-VA zet zo de staatshervorming nog eens flink op de agenda. Maar meteen illustreert men ook flink het gebrek aan bondgenoten voor N-VA, om straks federaal mee te kunnen spelen. Binnen de federale coalitie hebben de groenen al lang begrepen dat enkel Vivaldi hen opnieuw machtsdeelname garandeert. De socialisten, zeker de PS, gaan hoe langer hoe meer ook uit van dat scenario: een Vivaldi II, maar dan wel met andere premier. Bij de MR en ook Open Vld kijken ze gefrustreerd toe: een scenario waarin de N-VA aan boord kan komen om sociaal-economisch naar rechts te duwen, blijft voor een pak liberalen toch een optie. Maar net die staatshervorming zit dwars.

In het nieuws: De N-VA staat weer waar ze liefst staat: helemaal alleen, als buitenbeentje, tegen de klassieke partijen.

De details: Extralegaal of illegaal? Het is een dunne lijn, maar een belangrijke nuance, als het over grote institutionele momenten in de Belgische politieke geschiedenis gaat.

• “Abyssus abyssum invocat“. Soms kan een beetje humor werken, plagerig wel, ook in de Wetstraat. Wanneer Paul Magnette (PS) in het Latijn tweet, weet je dat het maar geadresseerd kan zijn aan één man: Bart De Wever.
• Letterlijk is het “de afgrond roept de afgrond op”, “van kwaad naar erger” iets vrijer vertaald, maar het is vooral een expressie van hoe Magnette z’n afkeer wil uiten voor het plan voor staatshervorming dat De Wever dit weekend ontvouwde in een gesprek met De Tijd, en herhaalde op zijn partijcongres ‘Democratie en Rechtsstaat’ zaterdag, én zondag nog eens op de VRT in de Zevende Dag. De Wever beantwoordde Magnette uiteraard ook via Twitter in het Latijn: “Errare humanum est, perseverare diabolicum“, oftewel “vergissingen zijn menselijk, daarin volharden is duivels“.
• Het zegt veel over de toon in de Wetstraat, als reactie op De Wever zijn jongste pleidooi, dat hij doelbewust in de markt zette rond staatshervorming.
  • Magnette deed het nog met een knipoog, bij Egbert Lachaert, de voorzitter van de Vlaamse liberalen van Open Vld, was het meteen crescendo: “Een pleidooi voor een staatsgreep, omdat de verkiezingsuitslag geen splitsing van het land mogelijk zal maken. Dat mag je als democraat zorgwekkend noemen.”
  • In debat met De Wever in De Zevende Dag was er voor Jeremie Vaneeckhout vooral de vaststelling “dat N-VA al 15 jaar bezig is met haar historische strijd”. “Maar intussen ondergraaft Vlaamse regering iedere dag de steun voor het confederalisme door ouderenzorg, kinderopvang, milieubeleid, klimaatbeleid of openbaar vervoer niet op een goede manier aan te pakken.”
  • In Franstalig België valt het pleidooi nog meer op een koude steen. Eminent politoloog Pascal Delwit van de ULB haalt in La Libre fors uit naar N-VA, niet voor het eerst overigens. “Om de Grondwet te kunnen overstijgen of passeren heeft men een zeer brede consensus nodig, sociaal en politiek. Anders is het een staatsgreep, in de letterlijke zin van het woord”, zo stelt die.
  • En vanmorgen op LN24 trok Jean-Marc Nollet (Ecolo) alle registers open: “Dit is uiterst gevaarlijk, en we zien het meer en meer bij rechts-conservatieven, helaas niet alleen in Vlaanderen. Men zet zich buiten de wet. De Wever zegt letterlijk dat hij de Grondwet niet langer zal respecteren, dan betekent dit het einde van de rechtsstaat. Ecolo zal nooit meewerken aan zo’n illegale zaak.”
• Nochtans is wat De Wever stelt helemaal niet nieuw. In juli 2021 formuleerde hij de gedachte van een “Loppem-moment” net “om een implosie van het systeem te vermijden” al eens. Toen vroeg De Zondag hem in een interviewreeks, net in dat fameuze kasteel van Loppem, over zijn visie op de volgende ronde federale onderhandelingen en de staatshervorming.
• En toen al kwam de analyse van De Wever dat zowel extreemlinks als extreemrechts bijzonder goed scoren in peilingen, en het speelveld zo helemaal vast komt te zitten. Een tweederdemeerderheid vinden wordt dan bijzonder lastig, maar net zoals in 1919, toen de grote partijen in Loppem beslisten om de Grondwet te omzeilen en meteen het algemeen enkelvoudig stemrecht in te voeren, wat niet constitutioneel of legaal was.
• Dat pleidooi herhaalde De Wever dus netjes, het zij iets krachtiger, dit weekend. Hij waarschuwde daarbij dat hij het “geen revolutie wil noemen”. “Alle grote hervormingen zijn extralegaal ingevoerd en dan vervolgens gelegaliseerd. Daarover heb ik met Jean-Luc Dehaene nog lang over gesproken“, zo verwees hij onder meer naar 2007, en de ronde gesprekken op Hertoginnedal. Ook toen ging het over de methode van ‘bicefale’ bevoegdheden, waarbij de facto al zaken op federaal niveau uit elkaar gehaald worden.
• “Zo zijn grote nationale departementen eerst feitelijk gesplitst“, zo legde De Wever uit. “In dit land is een ding zeker: eens je zelfbestuur hebt, komt dat nooit meer samen. Want waarom zou je iets samen doen met een landsdeel dat fundamenteel anders denkt en stemt?”.
• De N-VA heeft er een oorlogje bij, zoveel is duidelijk. In de wandelgangen vanmorgen klinkt het hoe dan ook strijdvaardig bij N-VA, zeker over Ecolo: “Als Nollet zich uitspreekt over de rechtsstaat, dan vergeet hij zeker dat hij lid is van een federale regering die al duizenden keren veroordeeld is omdat ze de wet en recht op opvangplicht van asielzoekers schendt. Tot veroordelingen door Straatsburg toe. Ze weigeren om dwangsommen te betalen. En dan zeggen dat wij de rechtsstaat niet respecteren. Ecolo zou beter haar mond houden of uit Vivaldi stappen uit diepe schaamte.”

The Big Picture: De Wever staat straks wel behoorlijk alleen, als er moet een zevende staatshervorming komen.

• Iedereen is zich in de aanloop naar het verkiezingsjaar ’24 aan het vastzetten op posities. De marktleider N-VA is daarbij duidelijk zoekende, naar de juiste plek. Die is immers niet zo evident.
• Een herhaling van een Zweeds experiment, “een regering zonder socialisten is zo goed als een staatshervorming”, is uitgesloten. Bij de MR, met Georges-Louis Bouchez op kop, maar ook bij een reeks kopstukken van Open Vld, droomt men nog steeds van een coalitie waarin N-VA haar communautaire agenda opnieuw aan de kant zet, om een rechtse sociaal-economische agenda door te duwen.
• “Zij blijven onze logische bondgenoten, we moeten dat proberen te doen herleven”, zo is de overtuiging die klinkt, hoog in de blauwe boom. Een pak volk bij MR, dat destijds die Zweedse coalitie maakte, gelooft er nog in: vooral het voormalige kamp van Didier Reynders (MR) hoopt op die piste. Bouchez zelf vraagt daarom al maanden een onderonsje met De Wever, maar die weigert.
• Met welbepaalde reden: hij moet deze keer, in 2024, wél communautaire stappen zetten. Of hij verliest gewoon heel z’n Vlaams-nationale flank, zo is de interne analyse. Maar evengoed lijkt de brug richting PS, die in de zomer van 2020 gebouwd werd, toch grotendeels opgeblazen. Confederalisme via een ‘groot akkoord’ met Magnette, lijkt verder weg dan ooit.
• “Het is geen geheim meer dat Magnette vandaag toch vooral rekent op een verderzetting van Vivaldi. Hij kan daarbij ook rekenen hé: deze federale ploeg kan na 2024 verder, met de huidige peilingen. Maar vooral de socialistische familie zal veel meer zetels hebben. Premier De Croo is dan uitgeteld, en wie komt dan logischerwijze in beeld voor de Zestien? Juist”, zo analyseert men aan de top van de Keizerlaan, het rode hoofdkwartier.
• Vandaar dat De Wever wel moet gaan werken met ‘extralegale’ methodes, eerder dan te gaan benoemen met welke coalitiepartners hij het wil gaan doen. En dat hij naar ‘creatieve’ oplossingen verwijst, van hoe zo’n staatshervorming dan precies moet gaan werken. Dat zijn partij daarmee zich opnieuw het predicaat van niet-klassieke partij opkleeft, een beetje anti-systemisch zelfs, het is handig meegenomen: “Ik doe niet mee aan het status quo. Want dan gaat het Vlaamse geld eraan.”

Ten gronde: De N-VA heeft toch niet helemaal ongelijk, voor wie naar het verleden wil kijken.

• Er is niet alleen het voorbeeld van Loppem, ook de eerste staatshervorming ooit gebeurde zonder helemaal de juiste constitutionele weg te bewandelen, net als de toetreding tot de EU. En er is die ‘bicefale methode’, waarbij de facto eerst federale bevoegdheden al in die federale regering werden gesplitst, voor ze legaal ook naar de deelstaten gingen: dat gebeurde zowel voor onderwijs als voor wapenexport licenties. Belangrijk wel: er was wel telkens een duidelijke meerderheid voorhanden, om dergelijke constructies politiek te dekken. Alleen niet altijd een tweederde, zoveel is ook duidelijk.
• De Grondwet is daarbij in het Belgische politieke systeem altijd meer als een plooibaar document gezien, dat net zich leende tot zeer brede, en uiterst politieke interpretaties. Het Egmont-pact deed de regering-Tindemans in 1978 net daarover struikelen: “De Grondwet is geen vodje papier”, schreeuwde de premier in de Kamer, die met de achteloze houding van de partijvoorzitters over de constitutionele bezwaren niet kon leven en bood ontslag aan.
• Maar het beste voorbeeld van een constitutionele interpretatie die toch wel erg ver ging, blijft nog altijd de manier waarop toenmalig premier Wilfried Martens (cd&v) in 1990 zijn regering en vooral het koningshuis door de mini-koningskwestie loodste. Koning Boudewijn weigerde de abortuswet te tekenen, waarop men via allerlei juridische spitstechnologie die koning gewoon drie dagen “in de onmogelijkheid te regering” verklaarde, en de karavaan verder kon trekken.
• Tegelijk levert die opeenvolgende interpretaties een erosie op, die ondertussen stevig in het systeem is ingeslepen. De methode om via artikel 195, dat eigenlijk de werking van de Grondwet zelf regelt, sowieso telkens alle artikels van die Grondwet voor herziening vatbaar te verklaren, is daar een goed voorbeeld van: niemand ziet dat vandaag nog als “ongrondwettelijk”.
• Maar er is wel een breuk(je) met het verleden: nooit ging een toonaangevend politicus zo ver om al vooraf luid en duidelijk aan te kondigden dat deze ‘extralegale’ methode ook de enige is, die nog kan werken. Het past in het behoorlijk pessimistische toekomstvisie die De Wever al langer hanteert over het federale niveau. En het zet zijn partij netjes af tegen de anderen. De schade met de andere hoofdkwartieren? Die neemt men er duidelijk gewoon bij.

De essentie: De staatshervorming als thema is zo met een plof terug in de Wetstraat.

• Een weinig opgemerkte open brief, vorige week van drie toonaangevende Kamerleden van cd&v, Koen Geens, Wouter Beke en Servais Verherstraeten mag gelden als de kanarie in de koolmijn: er zal moeten gepraat worden over een zevende grote hervorming. “Niet omdat wij nu eenmaal die communautaire agenda absoluut willen zetten. Wel uit financiële noodzaak, ook voor wie het goed voor heeft met het federale niveau”, zo vertrouwde één van de briefschrijvers ons toe.
• Ze schermen daarbij met de harde cijfers van meerdere rapporten, die zonder veel omwegen een nakende financiële insolvabiliteit van zowel het federale niveau, als de Waalse en Brusselse niveaus voorspellen. Geld is andermaal de drijfveer van communautaire gesprekken, straks in 2024: daar hoeft niemand een glazen bol voor te hebben.
• De communicatieve aanval van De Wever komt tegen die financiële doomsday-achtergrond, waar de andere Vlaamse partijen ook naar kijken met de nodige luciditeit: het is geen toeval dat alle Vlaamse Vivaldi-partijen pleiten voor ‘hervormingen’. Ook zij voelen hoe langer hoe meer de hete adem van de Europese Commissie in de nek. Alleen: welke positionering dan ten opzichte van het verhaal van staatshervorming? Die vraag wordt onvermijdelijk, en zal ook binnen Vivaldi-partijen de nodige spanning opleveren. Cd&v kan daarvan nu al getuigen: de partijvoorzitter zat niet te wachten op dat thema, maar heeft geen keuze.
• Het pleidooi van het cd&v-trio, om de gezondheidszorg uit de federale bevoegdheden te halen en naar de deelstaten te verkassen, komt immers niet alleen. In Brussel verzamelen de kopstukken aan Franstalige kant zich ook, om een nieuwe ronde staatshervorming voor te bereiden. Ze focussen daarbij vooral op het Brusselse gewest, waar een kluwen van gemeenschapscommissies nog steeds het ordentelijk besturen hindert.
• Maar evengoed is er de (financiële) spanning tussen Franstalige Brusselaars en Walen, die manifest andere belangen verdedigen. Wil men vanuit de hoofdstad straks niet uit de boot vallen, dan moet het huiswerk klaar zijn, is de redenering daar.

Genoteerd: Na de tanks komen de moderne gevechtsvliegtuigen, F-16’s op kop, voor Oekraïne. De Croo houdt de boot meteen af.

• Nu steeds meer landen Leopard 2-, M1 Abrams- of Challenger 2-tanks gaan leveren aan Oekraïne, zet president Volodymyr Zelensky de volgende logische stap. Op de bijeenkomst van partnerlanden op de Amerikaanse luchtmachtbasis in het Duitse Ramstein, zette hij al de deur open voor de levering van gevechtsvliegtuigen. Daarbij lonkt hij vooral naar de F-16: met meer dan 4.500 gebouwde exemplaren zijn ze breed beschikbaar, en verschillende landen zitten volop in de transitie naar de nieuwere F-35. Bovendien zijn in alle stilte de Oekraïense piloten al aan het trainen met die bewuste F-16’s: het is dus redelijk doorzichtig, wat nu volgt.
• Nederland gaf al, via minister van Buitenlandse Zaken Wopke Hoekstra, mee dat de Nederlandse luchtmacht zijn F-16’s wel kan missen. De eerste 26 F-35’s werden al geleverd en zijn in gebruik. Het plan heeft alvast de steun vanuit de Verenigde Staten, dat als bouwheer kan beslissen of een levering doorgaat. Een groep Amerikaanse hooggeplaatste officieren zou al hevig aan het lobbyen zijn om vliegtuigen uit de eigen stocks klaar te maken voor donatie.
• Zelfs als het plan doorgaat, is de kans klein dat snel Belgische F-16’s door het Oekraïense luchtruim kruisen: premier De Croo zette zijn hakken in het zand, op de persconferentie vorige vrijdag, waar de nieuwe militaire steun aan Oekraïne werd aangekondigd: “Die vraag is aan ons land niet gesteld. Dat gaat over het meest complexe wapensysteem dat we hebben in ons land. Die gevechtsvliegtuigen zijn niet iets waarvan je zegt, “we zetten ze morgen op een vrachtwagen, we leveren ze u, en vlieg er maar mee.””
• De Belgische situatie is ook enigszins anders dan de Nederlandse: België bestelde ook al 34 F-35’s, maar de eerste moet nog geleverd worden, later dit jaar. Met andere woorden: ook daar geen overschot. “Defensie heeft die F-16’s nodig voor onze collectieve verdediging van de NAVO. Nederland zit natuurlijk in een iets andere situatie, omdat daar de F-35’s nu al in levering zitten”, zo verklaarde de premier.

Ook genoteerd: De Waalse regering zat even in diepe crisis, over de luchthaven in Luik.

• Dat de regionale luchthavens in dit land politiek bijzonder gevoelig liggen, daar kunnen ze in Oostende en vooral Deurne van meespreken: de Vlaamse regering ligt daar al langer onder vuur over al te grote royale steun aan die luchthavens.
• In Wallonië leidde een verlenging van de licentie van de luchthaven van Luik tot een enorme rel, tussen de coalitiepartners. Zo’n vergunning geldt voor 20 jaar, maar ze legde plots veel strengere normen op: onder meer rond geluid, maar ook het aantal vliegbewegingen, steeg de politieke spanning. MR-minister Willy Borsus voor Economie kwam er lijnrecht te staan tegen Ecolo-minister Celine Tellier voor Milieu.
• Voor Elio Di Rupo (PS), de Waalse minister-president, was het kwestie van een clash te vermijden: met pendeldiplomatie en een finaal conclaaf werd dit weekend de zaak gered. Niet onbelangrijk, want Wallonië rekent nogal op luchtvaart als economische groeipool, ze investeerde voor 1,2 miljard in de luchthaven van Luik, de afgelopen 30 jaar.
• Uiteindelijk is afgeklopt op 55.000 vluchtbewegingen per jaar (aanvankelijk was de vergunning beperkt tot 50.000, de luchthaven eiste er 67.000). En voortaan zijn, net als in Zaventem, voor elk type vliegtuig , zeker de meest lawaaierige toestellen zoals de Boeing 747-400′, ’s nachts nu beperkingen vanaf 2030. Dat Di Rupo daarbij toch MR en Ecolo wist te verzoenen, zegt wel iets over de politieke handigheid die de 71-jarige minister-president nog steeds bezit. 

Genoteerd: Het nieuwe duo covoorzitters van Groen hanteert een politiek assertieve stijl.

• Nieuwe bazen, nieuwe wetten: dat geldt ook voor Groen, dat dit weekend als laatste van alle partijen z’n troepen bijeenriep. Vanavond is er nog de receptie van de federale regering in de Lambermont, de ambtswoning van de premier, morgen volgt nog de receptie van gestelde lichamen op het Paleis, en het seizoen van de recepties is officieel afgelopen, netjes in de maand januari.
• Groen verzamelde in de Blikfabriek in Hoboken, op wat ze een ‘Wintermarkt’ noemden: vuurkorven, optredens en een ecologische schaatsbaan dus. Zowel Nadja Naji als Jeremie Vaneeckhout speechten, netjes zoals dat bij covoorzitters hoort.
• Wat opviel, was toch hoe Groen zich zichtbaar wilde afzetten van de andere partijen. En daarbij eigenlijk van allemaal. Het tijdperk van de ‘constructieve politiek’, waarbij rechtstreekse kritiek of sneren geschuwd werden, is toch zichtbaar voorbij. “Centrumpartijen, of ze zichzelf nu traditioneel, liberaal of socialistisch noemen, flirten steeds vaker met extreemrechtse ideeën of kopiëren die zelfs zonder enige aarzeling. Wij doen niet mee”, zo stelde Vaneeckhout fel.
• “Vandaag struikelen politici over elkaar, en hun ego, door met de meest absurde ideeën of strafste uitspraken te komen. Aan dat opbod naar de afgrond doen wij niet mee. Wij doen aan politiek voor jullie, en voor alle Belgen”, voegde Naji daar aan toe.
• Tegelijk haalden ze heel hard uit naar N-VA, iets wat Vaneeckhout de volgende dag live in De Zevende Dag in debat met De Wever ook netjes herhaalde. Maar opvallend, het duo trok daarbij ook andermaal cd&v en Open Vld en zelfs Vooruit mee in bad, via de Vlaamse regering. “Twintig jaar beleid van traditionele partijen toont maar één ding aan: hun recepten werken niet. Rusthuizen zijn onbetaalbaar, de wachtlijsten voor geestelijke gezondheidszorg groeien elke dag en ouders zitten met de handen in het haar want er is geen plaats meer in de kinderopvang. Gemotiveerde leerkrachten haken af. Onze kinderen, die zijn het slachtoffer van jarenlang slecht beleid.”
• Daarbij valt op hoe Groen tegelijk ook waarschuwt voor het ‘extremisme’: “Het zijn geen gemakkelijke tijden voor politieke partijen. Politiek wordt té veel bepaald door buikgevoel en likes. Dat is een gevaarlijke voedingsbodem voor extreme partijen. En dat weet iedereen. Traditionele partijen durven precies geen moed meer tonen en willen alleen maar gemakkelijk scoren. Terwijl het net nu belangrijk is om vast te houden aan je waarden”, zo stelde Naji.
• Tenslotte legde het duo wel nog een eis op tafel voor de Vivaldi-coalitie, waar ze deel van uitmaken. Ze willen meteen in de fiscale hervorming die er zou moeten komen onder minister van Financiën Vincent Van Peteghem (cd&v) een focus op de laagste middenklasse. “Voor wie net buiten het sociaal tarief valt, moet die fiscale hervorming 300 euro netto per maand gaan opleveren”, zo stelde Vaneeckhout.