Hoe werken vulkanen en welke zijn de meest actieve?

Niets is spectaculairder dan een vulkaanuitbarsting, maar waarom blazen sommige bergen regelmatig lava, as, rotsen en giftige gassen in de atmosfeer? En welke vulkanen zijn het meest actief? Kunnen wetenschappers een uitbarsting voorspellen?

Soms kan zelfs de mens niets doen tegen de immense kracht van de natuur. Orkanen en vulkaanuitbarstingen verstoren zo nu en dan het dagelijkse leven. In 2010 werd het vliegverkeer in Europa dagenlang stilgelegd toen de Eyjafjallajökull in IJsland uitbarstte. Passagiers waren gestrand, en de luchtvaart verloor een fortuin. De vulkanen op onze planeet bestaan natuurlijk véél langer dan de mens. Hoe werkt een vulkaan precies?

Wat is een vulkaan?

Een vulkaan is eigenlijk een gat in de planeet, langs waar magma (gesmolten gesteente), gas en brokstukken naar de oppervlakte komen. Rond zo’n opening wordt vaak een berg gevormd, zodat we bij een vulkaan altijd een beeld van een vuurspuwende berg hebben. Vulkanen bevinden zich in gebieden waar tektonische platen aan elkaar grenzen, en waar dus ook vaak aardbevingen voorkomen. Verschillende vulkanische eilanden zijn ontstaan door zo’n uitbarsting. Onder andere IJsland zou ontstaan zijn nadat hete lava naar het oppervlak van de oceaan was gestegen en vervolgens gesmolten is.

vulkaanuitbartsing
Getty Images

Kunnen wetenschappers een vulkaanuitbarsting voorspellen?

Het is mogelijk om het risico op een vulkaanuitbarsting in te schatten, maar exact kunnen ook wetenschappers dit niet voorspellen. Met de juiste middelen is het hooguit enkele dagen, of in het beste geval weken, op voorhand mogelijk om een uitbarsting te zien aankomen. Aangezien dit vaak gepaard gaat met aardbevingen, meten wetenschappers de seismische activiteit in de buurt van een vulkaan. Die wordt veroorzaakt door magma die naar de bovenste lagen van de aardbodem stroomt. Voorts bestuderen ze ook veranderingen in temperatuur en de aanwezigheid van vulkanische gassen.

Veel vulkanen zijn echter niet uitgerust met dat soort meetinstrumenten. Zelfs in de Verenigde Staten kan de helft van de actieve vulkanen niet met degelijk materiaal worden opgevolgd. In 2018 werd Hawaï, nog een vulkanisch gebied, opgeschrikt door de uitbarsting van de Kilauea
(foto boven). Die is sinds 1983 al meermaals uitgebarsten, maar nu moesten duizenden mensen vluchten. Onder impuls daarvan werd een wetsvoorstel ingediend om de komende jaren tientallen miljoenen vrij te maken voor de oprichting van een centrum dat alle actieve Amerikaanse vulkanen in de gaten moet houden.

Toch is het nooit perfect mogelijk om te voorspellen wat een vulkaan gaat doen. Sommige vulkanen slapen al honderden tot duizenden jaren. Ze worden opgevolgd omdat er grote steden in de buurt liggen, maar je kan onmogelijk het gedrag van een vulkaan voorspellen als je hem nog nooit in actie hebt gezien. De stilste vulkanen zijn zo dus misschien wel de gevaarlijkste.

Hoe maken vulkanen dodelijke slachtoffers?

Sinds 1500 zouden naar schatting 278.000 mensen door een vulkaanuitbarsting om het leven gekomen zijn. Hoewel de stromende lava het meest indrukwekkend is, zijn minder dan duizend slachtoffers hierdoor gestorven. Het zijn de enorme rookwolken die de meeste doden eisen. De vulkaan spuwt hete gassen, as, stenen en ander vulkanisch materiaal aan een snelheid van 80 kilometer per uur de lucht in. In zo’n pyroclastische wolk stijgt de temperatuur naar 1.300 graden Celsius.

Sommige vulkanen liggen onder water, en dan kan een uitbarsting een tsunami doen ontstaan. Vloedgolven zijn de tweede belangrijkste doodsoorzaak bij een vulkaanuitbarsting. Zo eiste de Indonesische vulkaan Krakatau in december 2018 nog veel doden door een tsunami. Gelukkig is het doorgaans wel mogelijk om je uit de voeten te maken voor het echt gevaarlijk wordt, en daardoor ligt het aantal dodelijke slachtoffers bij vulkaanuitbarstingen relatief laag.

vulkaan uitbarsting
Getty Images

De 23 meest actieve vulkanen

Verschillende vulkanen vormen een potentieel risico op een gevaarlijke uitbarsting. Dit zijn enkele van de meest actieve vulkanen ter wereld:

  • Sinabung (Indonesië): deze vulkaan was jarenlang inactief, en de laatste grote uitbarsting was al van 1600 geleden. Maar in 2010 schoot de vulkaan wakker, en sindsdien zijn er al meerdere waarschuwingen en uitbarstingen geweest. In 2016 kwamen nog zes mensen om het leven door een pyroclastische wolk. Duizenden mensen zijn de voorbije jaren geëvacueerd uit vrees voor een grote uitbarsting.
  • Agung (Indonesië): een vulkaan op Bali die 50 jaar rustig bleef, maar in 2017 plots begon uit te barsten. Die uitbarsting duurde ook in 2018 voort, en een nabijgelegen luchthaven werd zelfs tijdelijk gesloten. (foto onder)
Vulkaan Agung (Indonesië)
Getty Images
  • Manaro Voui (Vanuatu): de eilandengroep Vanuatu wordt als een van de gevaarlijkste landen ter wereld beschouwd. Niet alleen door de stijgende zeespiegel, maar ook door de aanwezigheid van vulkanen zoals Manaro Voui. De bewoners van het eiland Ambae aanbidden de vulkaan, maar Manaro Voui is levensgevaarlijk. Zo waren er in 2005 en 2017 nog uitbarstingen. Potentieel kan deze vulkaan het hele eiland vernietigen.
  • Grimsvötn (IJsland): met zo’n 200 vulkanen heeft IJsland een pak kanshebbers op een grote uitbarsting. In 2011 barstte Grimsvötn nog uit, en ook toen moesten verschillende vluchten in Europa geschrapt worden.
  • Mt. Cleveland (Alaska, VS): ook Alaska telt een pak vulkanen, maar liefst 99. Mt. Cleveland is een van de meest actieve. De vulkaan ligt op de eilandengroep Aleoeten. De voorbije 230 jaar zou de vulkaan al 22 keer zijn uitgebarsten.
  • Etna (Italië): jaarlijks komt een uitbarsting van de Etna in het nieuws. Het is dan ook een van ‘s werelds meest actieve vulkanen die al bijna een half miljoen jaar voortdurend aan het uitbarsten is. De hoogte van de berg varieert vaak door het vulkanisch materiaal dat wordt uitgespuwd. Ook in 2018 was de Etna weer actief. (foto onder)
Vulkaan Etna
Getty Images
  • Kilauea (Hawaï, VS): deze vulkaan veroorzaakte een van de zwaarste uitbarstingen van 2018. Eigenlijk is de vulkaan onafgebroken actief geweest sinds 1983, en Big Island is al geruime tijd aan het uitbreiden doordat lava in zee stroomt en versteent.
  • Piton de la Fournaise (Réunion): Réunion is een eiland ten oosten van Madagaskar en het is eigenaar van een van de meest actieve vulkanen ter wereld. Sinds de zeventiende eeuw is Piton de la Fournaise al meer dan 150 keer uitgebarsten. De meest recente uitbarstingen vonden allemaal in 2018 plaats.
  • Stromboli (Italië): net zoals z’n buur de Etna is vulkaan Stromboli al erg lang constant actief. Stromboli vormt als vulkaan eigenlijk een volledig eiland en barstte de voorbije tweeduizend jaar voortdurend uit.
  • Mt. Yasur (Vanuatu): ook Vanuatu telt meer dan één actieve vulkaan. Yasur is al zo’n 800 jaar actief en de gloed van de vulkaan zou ontdekkingsreiziger James Cook naar het eiland Tanna gelokt hebben. In 2010 vond nog een zware uitbarsting plaats.
  • Volcan de Colima (Mexico): deze vulkaan heeft twee toppen, maar eentje is niet actief. Sinds de zestiende eeuw is de vulkaan 40 keer uitgebarsten, de laatste uitbarsting was in 2017. Een andere naam voor de vulkaan is Volcan de Fuego.
  • Nyiragongo (Congo): deze vulkaan in Congo vormt een van de vijf permanente lavameren in de wereld. In 1977 kwam een lavastroom aan 96,5 kilometer per uur naar beneden, de hoogste snelheid ooit gemeten. Sinds 2002 is de vulkaan heel actief. Toen vernielde Nyiragongo 14.000 huizen en moesten 350.000 mensen vluchten. (foto onder)
Vulkaan Nyiragongo (Congo)
Getty Images
  • Erebus (Antarctica): ook Antarctica heeft een actieve vulkaan. Erebus is eveneens eigenaar van een lavameer, en de 1,3 miljoen oude vulkaan is al actief sinds hij in de jaren 70 ontdekt werd.
  • Mt. St. Helens (Washington, VS): dit is een relatief jonge vulkaan, want Mount St. Helens is pas 40.000 jaar geleden ontstaan. In mei 1980 maakte een zware uitbarsting 57 dodelijke slachtoffers, toen meer dan 300 meter van de top van de berg werd weggeblazen.
  • Santa Maria (Guatemala): duizenden jaren geleden moet deze vulkaan heel actief geweest, maar in 1902 kwam Santa Maria terug tot leven. Het was een van de zwaarste uitbarstingen van de twintigste eeuw. Explosies werden tot in Costa Rica gehoord, zo’n 850 kilometer verderop. Ongeveer 5.000 mensen lieten toen het leven.
  • Merapi (Indonesië): letterlijk betekent de naam van de vulkaan ‘vuurberg’. En dat is toepasselijk, want al 10.000 jaar is deze vulkaan actief. Merapi haalde in 2010 nog verwoestend uit, toen meer dan honderd mensen stierven en 320.000 hun huis verloren. Ook in 2018 liet Merapi van zich horen(foto onder)
Vulkaan Merapi
Getty Images
  • Sangay (Ecuador): dit is een van de moeilijkst te bereiken vulkanen aangezien hij sinds 1934 voortdurend vulkanisch materiaal uitspuwt. In 2013 zou een aswolk van deze vulkaan een hoogte van meer dan 7.600 meter bereikt hebben.
  • Ulawun (Papoea-Nieuw-Guinea): sinds de achttiende eeuw is deze vulkaan al 22 keer uitgebarsten. Ook de laatste jaren wordt er nog activiteit gemeten.
  • Galeras (Colombia): van deze vulkaan wordt gezegd dat hij al bijna een miljoen jaar aan het uitbarsten is. In 2010 moesten 8.000 mensen geëvacueerd worden.
  • Vesuvius (Italië): deze vulkaan is verantwoordelijk voor een van de meest dodelijke uitbarstingen ooit. In het jaar 79 heeft Vesuvius de steden Pompeii en Herculaneum vernield. Duizenden mensen zaten als ratten in de val. In 1944, tijdens de Tweede Wereldoorlog, was er nog een grote uitbarsting. Doorgaans barst Vesuvius één keer om de tweeduizend jaar uit. Het is vooral uitkijken voor de nabijgelegen stad Napels(foto onder)
Vulkaan Vesuvius
Getty Images
  • Sakurajima (Japan): in 1914 werd het eiland van deze vulkaan na een uitbarsting met het vasteland verbonden, toen lava een brug vormde. Sinds de jaren 50 is de vulkaan opnieuw heel actief. Experts vrezen dat er de komende drie decennia een zware uitbarsting zit aan te komen.
  • Pinatubo (Filipijnen): deze vulkaan op de Filipijnen explodeerde begin jaren 90. Een aswolk schoot 35 kilometer hoog in de lucht, en sommige daken begaven het onder het gewicht. Luchtstromen hebben de zwaveldioxide in de atmosfeer over de wereld verspreid waardoor de gemiddelde temperatuur op onze planeet gedurende enkele jaren met 0,5 graden Celsius daalde.
  • Krakatau (Indonesië): in december 2018 was deze vulkaan verantwoordelijk voor tsunami’s op de kusten van Java en Sumatra. In 1883 was de ravage nog een stuk groter. Een explosie creëerde een tsunami met een hoogte van 40 meter. Zo’n 34.000 mensen kwamen om het leven, en zelfs in Saoedi-Arabië spoelden hogere golven dan normaal op de stranden aan. Ook na de recente activiteit wordt nog gevreesd voor een veel zwaardere uitbarsting.
Meer